۲ - ۱ . اغلبيان (۱۸۴- ۲۹۶ق)

ابراهيم بن اغلب ، فرماندار هارون الرشيد در تونس بود كه به منظور جلوگيرى از گسترش دولت ادريسى مراكش ، اختياراتى به وى داده شد و او پس از چندى با استفاده از دور بودن قلمرو حكومتش از بغداد ، اعلام خودمختارى كرد. اغلبيان ، نقش به سزايى در تصرّف جزيره سيسيل و نفوذ اسلام در آن منطقه داشتند .

۲ - ۲ . طاهريان (۲۰۷-۲۵۴ق)

اين خاندان در خراسان به سركردگى طاهر بن حسين ، سردار معروف مأمون ، به قدرت رسيدند. آنان علاوه بر امارت خراسان و شرق ايران ، شرطگى (نيروى انتظامى) بغداد را نيز به عهده داشتند.

۲ - ۳ . صفّاريان (۲۵۴-۲۹۶ق)

يعقوب بن ليث صفّار ، از مردمان سيستان ، با كمك عيّاران خود ، نخست بر سيستان و سپس با بيرون راندن طاهريان و كارگزاران عبّاسى ، بر خراسان چيره شد. او تلاش كرد تا با تصرّف بغداد بر حكومت بنى عبّاس خاتمه دهد ؛ ولى موفق نشد. برادرش عمرو نيز به طمع حكومت بر ماوراء النهر ، راهى اين منطقه شد ؛ ولى با شكست در برابر اسماعيل سامانى ، از تخت قدرت به زير آمد. بازماندگان اين خاندان به عنوان امراى محلّى كم‏قدرت در سيستان تا مدّت‏ها بر جا بودند.

۲ - ۴ . طولونيان (۲۵۴-۲۹۲ق)

اينان ، خاندانى ترك‏نژاد بودند كه سرسلسله آنها احمد بن طولون بود . وى كه به فرماندارى مصر منسوب گرديده بود ، با استفاده از جوّ سياسى ناآرام دوره معتمد ، از تابعيت مطلق عبّاسيان خارج شد. معتمد ، تلاش زيادى براى باز گرداندن مصر به حكمرانى عبّاسى به كار بست ؛ ولى تا زنده بودن احمد بن طولون ، موفّقيتى به دست نياورد. در اواخر قرن سوم هجرى و در زمان جانشينان احمد بن طولون ،

ايالت‏هاى جهان اسلام بالا گرفت.^۱
در سال‏هاى نخستين حكومت معتمد ، امام حسن عسكرى عليه السلام به شهادت رسيد و دوران غيبت امام دوازدهم آغاز شد .

۲ . تجزيه دولت عبّاسى‏

يكى از رويدادهاى قرن دوم هجرى ، پيدايش دولت‏هاى خودمختار مستقل و نيمه‏مستقل در جهان اسلام در مناطقى است كه از پيكر حكومت عبّاسى جدا گرديدند . در واقع ، تجزيه دولت اسلامى و تبديل آن به حكومت‏هاى محلّى كوچك و بزرگ ، خود را از همان آغاز حاكميت عبّاسيان ، نشان داد كه اين امر در وهله نخست ، ناشى از گستردگى سرزمين‏هاى اسلامى و دشوارى اشراف بر همه آنها بود و در وهله دوم ، تازه‏كار بودن عبّاسيان بود كه هنوز نتوانسته بودند سيادت خود را بر همه اين نواحى بگسترانند. اوّلين سرزمينى كه از فرمان‏روايى عبّاسيان جدا شد ، اندلس (اسپانياى مسلمان) بود كه همچنان در دست برخى از افراد خاندان اموى باقى مانده بود . پس از آن در زمان هارون الرشيد (۱۷۰-۱۹۲ق) ، ادريس بن عبد اللَّه حسنى (از نوادگان امام مجتبى عليه السلام ) با رساندن خود به سرزمين مغرب (مراكش) ، امارتى مستقل را با گرايش شيعى زيدى پى ريخت كه يك و نيم قرن دوام يافت.
قرن سوم هجرى و آستانه غيبت صغرا را مى‏توان عصر استقلال سياسى امارت‏هاى محلّى دانست . در اين دوره ، دولت‏هاى محلّى متعدّدى در نواحى مختلف سرزمين‏هاى اسلامى پديدار شدند كه شرح همه آنها در اين مختصر نمى‏گنجد و تنها به اشاره‏اى بسنده مى‏كنيم.