شكنجه گذاشتند تا در گذشت.^۱ امام هادى عليه السلام در زمان وى و در سال ۲۵۴ قمرى ، مسموم گرديد و به شهادت رسيد.

۱ - ۶ . محمّد بن واثق ملقّب به «المهتدى باللَّه» (۲۵۵-۲۵۶ق)

المهتدى باللَّه را مردى پرهيزگار توصيف كرده‏اند كه دل به اصلاحات بسته بود و او را به عمر بن عبد العزيز در ميان امويان تشبيه كرده‏اند . او امر به معروف و نهى از منكر مى‏كرد، بر ديوان ها نظارت داشت و از مردم دادخواهى مى‏كرد؛ امّا چون اصلاحات سياسى او به زيان فرماندهان ترك بود ، آنان در از ميان بردن او هم‏داستان شدند.^۲

۱ - ۷ . احمد بن متوكّل ملقّب به «المعتمد على اللَّه» (۲۵۶-۲۷۹ق)

تركان بعد از قتل معتز ، با معتمد بيعت كردند و اين از بخت خوش وى بود كه اختلاف‏هاى داخلى ميان فرماندهان ترك در اين زمان بالا گرفت و زمينه را براى استقلال قدرت او فراهم ساخت. در اثر افزايش اختلافات داخلى ، تركان از معتمد خواستند كه يكى از برادرانش را امير سپاه كند و او ابو احمد الموفّق را - كه ولى‏عهد او نيز شد - ، برگزيد ؛ كسى كه در قدرت يافتن مجدّد عبّاسيان سهم به سزايى داشت و توانست از قدرت و نفوذ تركان دربارى بكاهد و بر قدرت معتمد بيفزايد ، هر چند كه مرگ او يك سال پيش از خليفه ، گمانه‏زنى‏هاى بر مسند نشستن او را بى‏ثمر ساخت .

طولانى شدن حكومت معتمد، حاكى از ثبات سياسى در دربار بغداد نيست ؛ زيرا در اين دوره ، شورش‏ها و قيام‏هاى متعدّد و سختى روى داد كه سال‏ها دولت عبّاسى را به خود مشغول كرد و نيز جدايى‏طلبى‏ها و تجزيه‏هاى سياسى در

همكارانش در قتل پدرش و با خوراندن زهر ، از ميان برداشته شد.^۱ مناسبات خوب او با علويان و شيعيان و تمايل به اهل بيت عليهم السلام سبب شد كه اوضاع شيعيان ، سامان يابد . او به علويان امان داد.^۲ گفته شده است كه وى به سبب اهانت متوكّل به اهل بيت عليهم السلام ، قتل او را سازماندهى كرد. ^۳

۱ - ۴ . احمد بن محمّد بن معتصم ملقّب به «المستعين باللَّه» (۲۴۸-۲۵۲ق)

پس از كشته شدن منتصر ، دوره‏اى تقريباً ده ساله ، قدرت دربار عبّاسى در دست فرماندهان ترك مانند بغاى كبير ، و صيف و ديگران بود و آنان در اداره امور ، به خواست خود ، عمل مى‏كردند و حتّى عزل و نصب خلفاى عبّاسى نيز به دست آنان اجرا مى‏شد. آنان كسى را كه از او راضى بودند ، بر مى‏كشيدند و كسى را كه از او ناخشنود بودند ، فرو مى‏گرفتند. به اين ترتيب ، آنان به جاى منتصر، مستعين نوه معتصم را به حكومت گماشتند ؛ امّا او نيز به زودى به سبب تلاش براى از ميان بردن تركان، توسّط آنان از خلافت بركنار و پس از تبعيد به بصره، كشته شد.^۴در اين دوره تجزيه قلمرو عبّاسيان شدّت گرفت و مصر و خراسان و سيستان از دست آنان خارج شد و اميران محلّى بر آن مناطق سلطه يافتند.

۱ - ۵ . محمّد بن متوكّل ملقّب به «المعتز باللَّه» (۲۵۲-۲۵۵ق)

با روى كار آمدن معتز - كه با بيعت تركان اتّفاق افتاد - ، اوضاع خلافت بهتر نشد. تركانِ دربارى كه در پى يافتن ثروت بيشتر بودند ، او را كه در زمان پدرش متوكّل ، خزانه‏دار كشور بود ، تحت فشار قرار دادند تا اموالى را به آنان بدهد و چون امتناع مى‏كرد ، و او را به كناره‏گيرى از خلافت وادار كردند و تحت