فصل دوم: فضاى جامعه اسلامى منتهى به عصر غيبت كبرا۱
سال ۲۶۰ هجرى قمرى كه امام حسن عسكرى عليه السلام با توطئه معتمد عبّاسى به شهادت رسيد، غيبت كوتاه امام دوازدهم آغاز شد و ۶۹ سال نيز به طول انجاميد. عوامل بسيارى زمينهساز غيبت امام مهدى عليه السلام بودند كه گفتگو در باره همه آنها هدف اين نوشتار نيست ؛ امّا از آن جايى كه اوضاع و شرايط سياسى ، اجتماعى و فرهنگى حاكم بر جامعه اسلامى ، بخشى از اين عوامل و يا تأثيرگذار بر آنها بودهاند ، لازم است به طور كوتاه به وضعيت جهان اسلام در آستانه غيبت ، اشاره گردد. بدين منظور ، اوضاع سياسى و فرهنگى جهان اسلام و تشيّع در دو بخش : پيش از غيبت صغرا و دوره غيبت صغرا ، بررسى مىشود .
الف - جهان اسلام، در آستانه غيبت صغرا
در دهههاى ميانى قرن سوم كه منتهى به غيبت امام دوازدهم شد ، قدرت سياسى به طور كلّى در دست دو گروه بود : نخست ، خاندان عبّاسى كه در بغداد علاوه بر اقتدار سياسى ، زعامت معنوى مسلمانان را نيز براى خود مىدانستند و دوم ، دولتهاى خودمختار و نيمهمستقل كه در پى تجزيه سياسى حكومت اسلامى و يا