اين نهاد در دوره امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام به بالاترين حدّ تكامل خود رسيد و با ايجاد شبكه‏اى مطمئن، ورود به دوره غيبت را تسهيل كرد و وظيفه سرپرستى شيعيان را در اين دوره خطير به گونه‏اى شايسته به انجام رسانيد.
اوج تأثيرگذارى نهاد وكالت در جامعه شيعى، در دوره غيبت صغرا بود كه در زمانى نزديك به هفتاد سال و در اوج خفقان سياسى - اجتماعى عباسيان، نظام جامعه شيعى را سامان بخشيد و فرهنگ شيعه و شيعيان را براى ورود به دوره غيبت كبرا آماده كرد. به عبارت ديگر، در فاصله سال‏هاى ۱۲۰ تا ۲۶۰ق، ارتباط ميان شيعيان و امام عليه السلام از ارتباط مستقيم با شيب ملايم، به ارتباط غير مستقيم از طريق وكيلان خاص تغيير يافت و در فاصله سال‏هاى ۲۶۰ تا ۳۲۹ق، ارتباط غير مستقيم با امام عليه السلام نهادينه شد و سپس از گونه ارتباط با نهاد وكالت و وكيلان خاص، به ارتباط با نائبان عام و فقيهان تغيير كرد. جامعه شيعى، رهبرى از نوع جديد را پذيرفت و تجربه كرد و با افتخار از دوره حضور، به دوره غيبت پا نهاد.
اكنون و در اين مختصر، به دلايل و اسباب تشكيل نهاد وكالت، وظايف اين نهاد، گستره جغرافيايى آن از آغاز تا عصر غيبت، ارتباط درون‏نهادى وكيلان، آسيب‏هاى پديدار شده در اين مجموعه و مباحث ديگر مرتبط با نهاد وكالت، اشاره خواهد شد.

۱. دلايل تشكيل و گسترش نهاد وكالت‏

تشكيل و گسترش نهاد وكالت، برگرفته از عوامل سياسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى ذيل بوده است:

۱ - ۱ . فراوانىِ شمار شيعيان‏

در سال‏هاى آغازين پس از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله، شيعيان عقيدتى (و نه شيعيان سياسى)، زياد نبودند، به گونه‏اى كه امكان ارتباط آنان و يا افراد شاخص شيعه با

سوى امام حسين عليه السلام به كوفه بود كه اين مهم را جناب مسلم بن عقيل انجام داد. مسلم در كوفه با بزرگان شيعه ارتباط برقرار كرد و سازمانى ابتدايى را بنيان نهاد؛ ولى به سبب نفوذ جاسوسان ابن زياد در اين تشكيلات، اين مجموعه به سرعت متلاشى شد و از ميان رفت.
در دوره امام زين العابدين عليه السلام افراد خاصى همچون: ابو خالد كابلى، ابو حمزه ثمالى و يحيى بن اُم طويل، رابط ايشان با مردم كوفه و ساير مناطق بودند و ارتباط محدود علمى ميان شيعيان و امام عليه السلام را برقرار مى‏كردند.
تا اين زمان، تمايز شيعيان از اهل سنّت به شكل آشكار مشاهده نمى‏شد . شيعيان اگر چه در خفا محبّت خاص اهل بيت عليهم السلام را در دل داشتند، ولى با توده اهل سنّت، همراهى مى‏كردند و به عنوان گروه متشخّص و با عقايد و باورهاى خاص جلوه نمى‏كردند . سنّيان نيز دچار تفرقه نشده بودند و مذاهب كلامى و فقهى در ميان آنان جلوه‏گر نبود.
دوره امامت امام باقر عليه السلام نقطه عطف در جامعه شيعى محسوب مى‏شود. از اين دوره، جمعيت شيعه، رو به فزونى نهاد و مناطق جغرافيايىِ جديدى به محدوده مسكونىِ شيعيان افزوده شد. شيعيان نيز از منظر فكرى و اجتماعى ، فرهنگ و روابط اجتماعى، خود را مهندسى كردند و آن را محور تجمّع خويش ساختند . در اين دوره، هويّت خاصّ شيعى، سبب همگونى و همكارى افراد در اين مجموعه مى‏شد . ارتباط ميان امام و شيعيان، گسترده‏تر از ارتباط علمىِ پيشين شد و نياز به نهاد، سازمان و تشكيلاتى براى انضباط بخشيدن به شيعيان و ارتباط آنان با امام عليه السلام و ناحيه امامت، احساس شد.
دوره امامت امام صادق عليه السلام ، آغاز سامان‏بخشى به نهاد وكالت امام يا ناحيه امامت بود تا ارتباط و تعامل ميان امام و شيعيان را برقرار كند در سال‏هاى بعد، شمار شيعيان و مناطق جغرافيايى آنان به سرعت توسعه پيدا كرد و نهاد وكالت نيز با توجّه به تأثير فروان آن در ارتباط امام - پيرو، گسترش يافت.