مردم زندگى مى‏كند و مردم ايشان را مى‏بينند ؛ ولى نمى‏شناسند؟
اكنون بايد ديد كدام يك از اين سه احتمال در باره غيبت امام مهدى عليه السلام ، درست است: ۱ . نبودن در ميان مردم ، ۲ . بودن در ميان مردم و ديده نشدن ، ۳ . بودن و ديده شدن ؛ ولى شناخته نشدن .
در پاسخ به اين پرسش مى‏گوييم : وقوع هر سه احتمال ، امكان‏پذير است ، چنان كه نمونه هر يك در عالم اتّفاق افتاده است . خداوند در قرآن عيسى عليه السلام را نمونه احتمال اوّل شمرده ، مى‏فرمايد :
«وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينَاً بَل رَّفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ .^۱
و يقيناً او را نكشتند ؛ بلكه خدا او را به سوى خود ، بالا بُرد».
موارد وقوع احتمال‏هاى دوم و سوم نيز در آيات و گزارش‏هاى تاريخى ذكر شده‏اند كه به چند مورد ، اشاره مى‏شود:
۱ . خداوند در قرآن مى‏فرمايد:
«وَ جَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ .^۲
و ما در برابر آنان ، ديوارى كشيديم و در پشت سرشان [نيز] ديوارى و بر ديدگانشان نيز پرده اى افكنديم تا نتوانند بنگرند و ببينند».
در مورد اين آيه ، مفسّران از عبد اللَّه بن مسعود روايت كرده‏اند كه: قريش بر در خانه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله گرد آمدند . ايشان از خانه خارج شد و مشتى خاك بر سر و روى آنان پاشيد و آنان ، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله را نمى‏ديدند.

و نيز از ابن عبّاس آورده‏اند كه: قريش اجتماع نمودند و گفتند: «اگر محمّد بخواهد داخل شود، همگى يك‏پارچه بر ضدّ او به پا خواهيم خواست»؛ امّا

چگونگى غيبت و توضيحى در باره سرداب غيبت‏^۱

با شهادت امام عسكرى عليه السلام ، غيبت امام مهدى عليه السلام آغاز گرديد. شروع غيبت ، مسئله‏ها و پرسش‏هايى را مطرح ساخت . برخى از پرسش‏ها از نوع و كيفيت غيبت بودند : غيبت چگونه است؟ آيا جسم ، غايب شده و امام به نقطه‏اى دور از زمين بُرده شده است ؟ يا انسان‏هاى معمولى ، قدرت و توان ديدن ايشان را ندارند؟
مكان غيبت امام نيز يكى از پرسش‏ها بود : آيا غيبت از محلّ خاصّى ، مورد نظر بوده؟ يا مسئله اصلى ، خودِ غيبت بوده و نه مكان آن؟
مدّت غيبت و مسائل مربوط به آن نيز از جمله پرسش‏ها بودند : غيبت تا كِى ادامه خواهد داشت؟ در زمان غيبت ، ارتباط امّت با امام ، چگونه است؟ و ...

در اين نوشته ، دو مسئله نخست ، يعنى چگونگى غيبت و محلّ آن - كه در منابع از آن به «سرداب» ياد مى‏شود - ، تحليل مى‏شوند :

۱ . چگونگى غيبت‏

در بررسى چگونگى غيبت ، اين پرسش‏ها كاوش مى‏گردند كه : پنهان شدن امام مهدى عليه السلام از ديدگان انسان‏ها چگونه است؟ آيا خداوند ، ايشان را به نقطه‏اى دور از زمين بُرده و از دسترس مردم خارج ساخته است؟ يا اين كه در ميان مردم زندگى مى‏كند ؛ ولى به قدرت و اعجاز الهى ديده نمى‏شود؟ و يا اين كه در جامعه و ميان‏