محمّد بن على بن بلال از نگاه رجال‏شناسان‏

پيشينه مقبول محمّد بن بلال در زمان امام عسكرى عليه السلام و اوايل غيبت صغرا، موجب توثيق به وسيله شيخ طوسى‏^۱ و برخى ديگر شده است‏^۲. برخى ديگر در باره او توقّف كرده‏اند.^۳
توثيق كنندگان وى، استدلال پيشين در باره ابن هلال را در اين جا تكرار كرده و مى‏گويند:
او قبل از انحراف، ظاهرى وجيه و مورد اعتماد داشته و براى حفظ اعتماد مردم، محتاط بوده و در مسير مستقيم، حركت مى‏كرده است. مجموعه غنى احاديثى كه در اختيار او بوده، سبب شده است تا ديگران به او مراجعه كرده، از او نقل حديث كنند.
او پس از انحراف، از جمع شيعيان طرد شد و ديگر كسى از او روايت، نقل نكرد . بنا بر اين، پذيرش احاديث او اشكالى ندارد؛ زيرا در زمان استقامتش از وى نقل شده است.

نكته: در نامه امام عسكرى عليه السلام به اسحاق بن اسماعيل نيشابورى، به فردى از آن ديار با نام «بلالى» اشاره و با جمله «الثقة المأمون العارف لما يجب عليه» از او تقدير شده است.
ظاهراً كسانى كه بلالى را توثيق كرده‏اند، به اين نامه استناد نموده‏اند.^۴ بايد گفت : مقصود از بلالى در اين نامه، شخصى نيشابورى است، در حالى كه بلالى مورد بحث ما ساكن بغداد بوده است. بنا بر اين، نمى‏توان با استناد به اين نامه، وثاقت محمّد بن على بن بلال را اثبات نمود.
نتيجه نهايى آن كه اگر كسى استدلال پيشين در توثيق فردى همانند ابن هلال و ابن بلال را نپذيرد، نمى‏تواند به روايات او عمل كند. طبيعى است سخنانى كه در ايّام پس از انحراف از او نقل شده، به كلّى بى‏اعتبار است.

ما به او صد هزار دينار داديم و بار ديگر ، همين مقدار براى او قرار داديم ولى او آن را نپذيرفت تا اموال ما باقى بماند . مردمان را چه شده است كه در امور ما كه اجازه ورود ندارند دخالت مى‏كنند؟
نام وى در فهرست وكيلان ملاقات كننده امام عصر عليه السلام نيز قرار دارد.^۱محمّد بن على بن بلال در دوران نيابت عثمان بن سعيد، از دست‏ياران او محسوب مى‏شد.^۲
انحراف او از دوران نيابت محمّد بن عثمان، آغاز شد. ظاهرا حسادت او نسبت به نايب دوم، موجب شد كه او از تحويل اموالِ در اختيار خود به محمّد بن عثمان خوددارى كرده و براى رفع اتهام مالى از خود، نيابت محمّد بن عثمان را مورد تشكيك قرار دهد.
محمّد بن عثمان، او را به ديدار امام عليه السلام برد و حجّت را بر وى تمام كرد؛ ولى اين واقعه نيز در اصلاح او كارگر نيفتاد.^۳
پس از اين اتّفاقات، او به وسيله ناحيه وكالت، طرد شد. ظاهراً طرد شدن او به سهولت، انجام شده است. بنا بر اين، توقيع خاص در باره لعن و طرد وى گزارش نشده است. در توقيع لعن شلمغانى - كه سال‏ها پس از اين جريان و در سال ۳۱۲ق، صادر گشته - ، به انحراف ابن بلال، اشاره شده است:
أعلِمهُم - تَوَلّاكُمُ اللَّهُ - أنَّنا فِي التَّوَقّي وَالمُحاذَرَةِ مِنهُ عَلى‏ مِثلِ ما كُنّا عَلَيهِ مِمَّن تَقَدَّمَهُ مِن نُظَرائِهِ ، مِنَ : الشَّريعِيِّ ، وَالنُّمَيرِيِّ ، وَالهِلالِيِّ ، وَالبِلالِيِّ وغَيرِهِم .^۴
خداوند ، سرپرستى‏تان را به عهده گيرد! به آنان اعلام كن كه ما از او در حذر و مراقبت هستيم، همان گونه كه از مدّعيان دروغين پيشين همانند او ، همچون شريعى، نميرى، هلالى و بلالى و جز ايشان، در حذر بوديم .