امام جماعت ديگر در ميان نماز پس از فوت يا بيهوش شدن امام جماعت - كه حكمى مورد وفاق است - ، از جمله به اين توقيع ، استناد كرده است .^۱
تنها نكته مورد تأمّل ، ظاهر دستور به شستن دست به صِرف مَس است كه شامل صورت نبودِ رطوبت نيز مى‏شود ؛ امرى كه در برخى احاديث ديگر نيز به صورت مطلق آمده است ؛ امّا فقها ، نوعاً آن را حمل بر فرض رطوبت كرده‏اند ، با اين توجّه كه آنچه در ميان عرف و عقلا ، امرى ارتكازى است ، اين است كه بدون رطوبت ، نجاست ، سرايت نمى‏كند .
اين ، نكته‏اى است كه از جمله در بيان امام خمينى آمده و ايشان بر پايه آن ، اطلاق توقيع را مقيّد به فرض رطوبت و سرايت نجاست شمرده است .^۲ با اين حال ، علّامه حلّى تماس با مُرده بدون رطوبت را نيز مايه سرايت نجاست ، شمرده است .^۳

۵۶ . فراموشى در تسبيحات نماز جعفر طيّار (ح ۶۹۵/۲)

ويژگى عمده نماز جعفر طيّار عليه السلام ، تسبيحات سيصدگانه آن است كه در هر چهار ركعت آن ، توزيع شده است و به همين جهت به آن «نماز تسبيح» نيز گفته مى‏شود . در هر ركعت ، ۷۵ بار ذكر «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا إله إلّا اللَّه و اللَّه أكبر» تكرار مى‏شود : پانزده بار پس از حمد و سوره ، ده بار در هر ركوع و هر سجده و پس از سر برداشتن از آنها . پرسش اين است كه : اگر در يكى از اين احوال ، اين ذكر فراموش شود ، آيا مى‏توان در حالت ديگر كه به ياد مى‏آورد ، آن را جبران كرد يا بايد از آن گذشت؟
پاسخ امام عليه السلام در اين توقيع كه مشابه آن در فقه الرضا عليه السلام آمده ،^۴ اين است كه نمازگزار در حالت بعدى كه به ياد مى‏آورد ، آن را جبران كند . فقها^۵ بارها به اين پاسخ - كه تنها حديث موجود در باره اين موضوع است و شيخ حرّ عاملى بابى را به آن اختصاص داده ، استناد كرده و بر پايه آن ، فتوا داده‏اند ، چنان كه سيّد جواد عاملى گفته ، ظاهر سخن برخى نشان مى‏دهد^۶ و برخى مانند محقّق اردبيلى ، وحيد بهبهانى و محدّث بحرانى ، بر آن تصريح كرده‏اند .^۷
وحيد بهبهانى ، پس از نقل توقيع از كتاب الاحتجاج طَبرِسى و نيز عبارت فقه الرضا عليه السلام ، عمل به آن را بى‏اشكال مى‏شمارد ، به اين دليل كه هر دو كتاب ، معتبر است ، بويژه در مثل چنين حكمى كه مقصود وى ، استحبابى بودن حكم و مشمول ادلّه تسامح در ادلّه سنن بودن است ، در حالى كه پيش از طَبرِسى كه توقيع را بدون سند آورده ، شيخ طوسى آن را با سند معتبر ، نقل كرده است . ^۸
محقّق نراقى ، ضمن استناد به توقيع ، مقتضاى اطلاق آن را فرض فراموشى تا پس از نماز نيز مى‏داند . از اين رو ، اگر پس از نماز نيز به خاطر آورد كه بخشى را نگفته ، آن را قضا مى‏كند .^۹ ظاهر اطلاق سخن سيّد محمّدكاظم يزدى و هم صريح آن نيز همين است ؛ امّا برخى فقهاى بعدى مانند آقاضيا عراقى ، سيّد محسن حكيم و امام خمينى بر وى خُرده گرفته‏اند و نشان مى‏دهد كه اينان ، شمول توقيع نسبت به جبران پس از نماز را نپذيرفته يا در آن ترديد داشته‏اند .^۱۰آقاى حكيم با ذكر

زمانى كه گرم است ، با زمان سرد شدن وى ، فرق گذاشته است . فرض مسئله نيز در باره امام جماعتى شده كه ميان نماز ، فوت مى‏كند . در حديث اوّل ، آمده كه او را عقب مى‏برند و يكى از نمازگزاران ، جلو مى‏ايستد و نماز جماعت را كامل مى‏كند و هر كس مُرده ياد شده را مس كرده ، غسل مى‏كند . اين ، در حالى است كه مسّ دستِ چنين امام جماعتى در اين فاصله كوتاه ، در زمان گرمى بدن او بوده و شايد دست فرد يا افرادى كه او را عقب برده‏اند ، به بدن او نخورده باشد و لباس او را گرفته باشند .
امام عليه السلام در باره حديث اوّل ، تصريح كرده كه كسى كه مُرده را برده ، تنها دست خود را مى‏شويد و غسل ندارد . در باره حديث دوم نيز بر همين نكته تأكيد كرده كه اگر در زمان گرم بودن مرده ، آن را مس كرده ، تنها دست خود را بشويد .
اين ، تفصيل حكمى است كه در احاديث متعدّدى آمده است و شيخ حرّ عاملى هم در بابى كه به وجوب غسل به دليل مسّ مُرده آدمى اختصاص داده ، آورده است . وى بابى را ويژه احاديثى ساخته كه دلالت مى‏كنند كسى كه مُرده را پيش از سرد شدن يا پس از غسل ، مس كند ، غسل مسّ ميّت ندارد و اين توقيع را در آن آورده است .^۱ از اين رو ، اين توقيع در هر دو پاسخ ، در سياق و مطابق احاديث متعدّد ديگر است و به اين جهت ، بارها مستند فقها قرار گرفته است . ^۲ فقها در برابر برخى كه غسل مسّ ميّت را مستحب شمرده‏اند ، براى اثبات وجوب آن ، از جمله به همين توقيع ، استناد كرده‏اند^۳ و بارها گواه اصل نجاست مُرده آدمى نيز شمرده شده است ،^۴ چنان كه آية اللَّه سيّد احمد خوانسارى در استدلال بر جواز جاى‏گزين كردن