مانند آن را كه سايه پديد مى‏آورد ، بر سر گيرد . از اين رو ، افراد محرم ، در زمان گذشته همانند زمان كنونى كه در خودروهاى بى‏سقف سوار مى‏شوند ، سايه‏بان محمل و مانند آن را بر مى‏داشتند ؛ امّا آيا علاوه بر سقف ، بايد تيرچه‏ها و چوب‏هاى آن ، از جمله دو چوب كنارى را نيز برداشت؟ اين ، يكى از دو پرسشى است كه در اين مجموعه در باره مُحرِم شده است . امام عليه السلام برداشتن آنها را لازم ندانسته و موجب كفّاره نديده و فرقى نيز ميان چوب‏ها نگذاشته است و همان گونه كه برخى فقها گفته‏اند ، اطلاق پاسخ ، شامل هر دو حكم وضعى و تكليفى مى‏شود .^۱
فقهاى چندى به اين توقيع ، استناد كرده‏اند ، از جمله شيخ محمّدحسن نجفى كه نخست از نظر موضوعى ، تيرچه و چوب باقى‏مانده در محمل و كجاوه پس از برداشتن سايه‏بان را موجب سايه گرفتن ندانسته و شاهد سخن خود را همين توقيع شمرده است و با اين بيان ، نشان داده كه توقيع ، مطابق با قاعده كلّى است .^۲
نكته قابل توجّه ، حديث ديگرى است كه نشان مى‏دهد امام باقر عليه السلام در پرهيز از سايه گرفتن محمل ، سخت مى‏گرفت و دستور مى‏داد تيرچه و چوب‏هاى طرفين آن ، برداشته شوند ؛^۳ امّا فقهايى كه به اين توقيع استناد كرده‏اند ، آن را با عمل امام باقر عليه السلام ناسازگار نديده و تصريح كرده‏اند كه كار امام عليه السلام دلالت بر وجوب نمى‏كند و حدّ اكثر اين است كه فضيلت و استحباب را مى‏رسانَد .^۴
امّا موضوع پرسش دوم ، چنان كه پيداست ، از اين نظر فرق مى‏كند ؛ چرا كه مُحرم با چرم و مانند آن ، گر چه به سبب ضرورت يا دشوارى ، به راستى سرپناهى تهيّه مى‏كند تا از زيان رساندن باران ، جلوگيرى كند . امام عليه السلام بر اساس احاديث

اضطراب متن توقيع بدانند ؛ زيرا پس از حكم امام عليه السلام به سر برداشتن براى جستجوى مُهر ، روشن مى‏شود كه آن سجده ، اشتباه به حساب نمى‏آيد ؛ و گر نه شخص ، حقّ سر برداشتن از آن ، به هر اندازه را نداشت .
آية اللَّه خويى در نتيجه‏گيرى تأكيد مى‏كند كه توقيع از نظر سندى ، صحيح است و از نظر متنى نيز وضعى روشن و بى‏دغدغه دارد و اشكالاتى كه برخى گرفته‏اند ، وارد نيست ؛ امّا نكته اصلى ، اين است كه پرسش ، مربوط به نماز نافله است و چون در نمازهاى مستحب ، امورى ناديده گرفته مى‏شوند كه در نمازهاى واجب ناديده گرفته نمى‏شوند و برخى شرايط نماز واجب در نماز مستحب ، شرط نيستند ، احتمال مى‏رود اين جا نيز چنين باشد . از اين رو ، به اين توقيع نمى‏توان در باره نمازهاى واجب ، استناد كرد و آن را جز در حدّ شاهد براى تأييد دليل قرار داد .^۱اين ، نكته‏اى است كه مورد توجّه جناب صاحب جواهر نيز قرار گرفته است .^۲ با اين حال ، مايه شگفتى است كه آية اللَّه خويى به رغم اين كه اين جا بر صحّت سند شيخ طوسى نظر داده و بر آن استدلال كرده ، در جاى ديگر با بيان اين كه احمد بن ابراهيم نوبختى كه در طريق شيخ قرار دارد ، فردى مجهول است ، سند را ضعيف دانسته است .^۳
به هر حال ، اين توقيع ، هم از نظر متن و هم از نظر سند ، بنا بر نگاه نخست آقاى خويى ، دليلى كاملاً قابل استناد است ؛ امّا از نظر چگونگى جمع ميان مجموعه احاديث ، طبعاً بايد در منابع تفصيلى فقه از آن سراغ گرفت .

۴۵. سايه گرفتن مُحرِم (ح ۶۹۱/۶ و۷)

مُحرِم ، هنگام حركت نبايد داخل محمل و كجاوه داراى سقف قرار گيرد يا چتر و