نيز تكرار همان مقدار مشكوك است ، و با توجّه به اين كه برگشت از عمل پس از وقوع آن معنا ندارد ، احتمال داده كه مقصود توقيع از برگشت به ۳۳ يا ۶۶ ، اين است كه شخص بر مى‏گردد و يك بار ديگر مى‏گويد و به ذكر بعدى مى‏پردازد و در خاطر خود ، قصد ناديده گرفته شدن مقدار زايد مى‏كند . امّا صاحب جواهر ، خاطرنشان مى‏كند كه كسى از فقها را سراغ ندارد كه اين حكم را ذكر كرده باشد . ايشان ، احتمال ديگرى را نيز در معناى توقيع مطرح كرده است .^۱
به هر حال ، توقيع به رغم دشوارى‏اى كه در فهم مقصود آن وجود دارد ، اجمالاً مورد توجّه و استناد قرار گرفته است .^۲

۴۰. حكم تكبير بعد از تشهّد در ركعت دوم (ح ۶۹۱/۱)

امام عليه السلام در اين پاسخ ، به دو حديث موجود ، اشاره مى‏فرمايد و مجاز مى‏شمارد كه شخص به هر كدام كه بخواهد ، عمل كند ، با اين انگيزه كه تابع واقع شرع است ؛ هر چند فرض بر اين است كه هر دو با هم صادر نشده ، يا يكى از سرِ تقيّه صادر شده است . مفاد حديث اوّل ، ثبوت تكبير براى برخاستن از تشهّد است و مفاد حديث دوم ، نفى آن . علّامه مجلسى ، پس از نقل اين توقيع ، اذعان كرده كه مشهور ميان فقهاى ما اين است كه گفتن تكبير هنگام برخاستن از تشهّد اوّل ، مشروع نيست ؛ امّا شيخ مفيد ، قائل به استحباب آن شده است . همچنين شهيد اوّل ، اشكال گرفته كه در احاديث چندى آمده كه ذكر برخاستن از تشهّد ، جمله «بِحَولِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أقُومُ وَ أقعُد» و مانند آن است و در هيچ كدام ، نامى از تكبير ، برده نشده است . شيخ مفيد نيز در گذشته همين نظر را داشته و در آخر عمر ، از آن برگشته است . علّامه مجلسى ، پس از اين گزارش ، احتمال مى‏دهد كه مستند شيخ مفيد ، همين توقيع بوده است ^۳و

چگونگى آن - چنان كه علّامه مجلسى نيز اشاره كرده - ، اختلاف است . برخى از اهل سنّت ، مجموع ذكرها را ۹۹ بار و برخى همانند شيعه ، صد بار دانسته‏اند . آنان ، «تسبيح» را مقدّم داشته و «تكبير» را در پايان دانسته‏اند ؛ امّا اختلاف ميان ما تنها در تقدّم و تأخّر «تسبيح» بر «تحميد» است و نظر مشهورتر ، تقدّم «الحمد للَّه» بر «سبحان اللَّه» است .^۱ علّامه حلّى نيز نظر مشهور فقهاى شيعه را مقدّم بودن «تكبير» بر «تحميد» ، دانسته است .^۲ محدّث بحرانى پس از آن كه احاديث اين بحث را به تفصيل آورده و گزارشى از گفته فقها ، از جمله تحليل شيخ بهايى به دست مى‏دهد ، در سازگار ساختن احاديث ، همان سه وجهى را كه از شيخ حرّ عاملى نقل كرديم ، ذكر مى‏كند و خود ، همان گفته مشهور را ملاك عمل ، معرّفى مى‏نمايد .^۳
از اين رو ، ظاهر اين توقيع - كه سندى معتبر دارد و «سبحان اللَّه» را مقدّم بر «الحمد للَّه» داشته - ، در رديف احاديث ديگرى قرار مى‏گيرد كه ظاهرِ آنها بر خلاف ترتيب مشهور است و يكى از توجيه‏هايى كه در جمع ميان احاديث گفته شده ، در باره آن نيز جارى است .
در باره شك در تعداد ذكرها در حديثى از امام صادق عليه السلام ، دستور به اعاده داده شده است ؛^۴ امّا به روشنى پيدا نيست كه مقصود ، از سر گرفتن همه تسبيح است ، چنان كه برخى قائل شده‏اند^۵ يا همان مقدار مشكوك كه از جمله صاحب جواهر گفته است . ايشان ، اين توقيع را ظاهر در اين ديده كه زياد شدن ، خللى در تسبيح ، پديد نمى‏آورد و همين را شاهد احتمالى بر اين مى‏گيرد كه مقصود از آن حديث