اين توقيع نيز چنان كه پيداست ، مؤيّد سخن شيخ مفيد است . به هر حال با فرض صدور چنين علّتى براى كراهت ، برخى فقها مانند محدّث بحرانى ، احتمال‏هايى را در معناى طلوع و غروب خورشيد ميان دو شاخ شيطان ، ذكر كرده‏اند ، از جمله اين كه مقصود از شاخ ، قدرت يا دو حزب شيطان است ، يا بيانى تمثيلى در اشاره به خورشيدپرستان است .^۱

۲. شرط اِقباض در وقف (ح ۶۸۴/۲)

يكى از شرايط لزوم وقف ، اين است كه مال موقوفه تحويل موقوفٌ عليه گردد ، به اين معنا كه وقفِ پيش از آن ، هر چند صحيح است ، امّا قطعى شدن و لزوم شرعى آن ، منوط به «اِقباض» آن توسّط واقف و «قبض» به وسيله موقوفٌ عليه يا ولىّ وى است . اين مسئله مورد قبول فقهاست و برخى آن را اجماعى شمرده‏اند .^۲فقهاى چندى مانند محدّث بحرانى ، سيّد على طباطبايى و محمّدحسن نجفى (صاحب جواهر) در استدلال بر اين شرط ، از جمله به اين پاسخ امام عليه السلام در توقيع ، استناد كرده‏اند .^۳

۳. حكم خمس در دوره غيبت (ح ۶۸۴/۳)

حكم خمس در دوره غيبت ، از گذشته مورد اختلاف فقها بوده است . اين اختلاف ، ناشى از احاديث مختلفى است كه وارد شده است . محدّث بحرانى با تقسيم احاديث به چهار دسته ، اين بخش از توقيع را در دسته احاديثى آورده كه بر تشديد

كرده ، نايب دوم ، جناب محمّد بن عثمان عَمرى است ؛^۱ امّا همان گونه كه فاضل هندى و نيز سيّد جواد عاملى آورده‏اند و از نقل شيخ صدوق نيز به روشنى پيداست ، پاسخ امام عليه السلام است . سيّد محمّد عاملى و فيض كاشانى نيز به اين توقيع ، استناد كرده‏اند .^۲
يك وجه جمعِ ميان اين دو دسته ، مربوط دانستن احاديثِ منع به نافله ابتدايى است ، نه نافله قضا ، چنان كه بسيارى از فقها ، نافله ابتدايى را مكروه شمرده‏اند . وجه ديگر ، حمل بر تقيّه است . شيخ طوسى گفته است كه احاديث منع ، به قرينه همين توقيع ، از سرِ تقيّه است يا حمل بر نافله ابتدايى مى‏شود .^۳ اين دو حمل و بويژه حمل بر تقيّه را در سخن فقهاى بعدى نيز شاهديم ، از جمله وحيد بهبهانى كه با توجّه به منع شديد اهل سنّت از نافله خواندن در اين دو وقت ، تا جايى كه مرتكبان آن را آزار مى‏داده‏اند ، احاديث منع را برخاسته از تقيّه مى‏داند و اساساً فلسفه‏بافى‏هايى - مانند آنچه در اين احاديث در باره طلوع و غروب خورشيد در ميان دو شاخ شيطان آمده - ، دور از معارف شيعه و سازگار با ديگران مى‏شمارد .^۴
گفته شده كه پيش از وى ، شيخ مفيد نيز در شاهد گرفتن بر تعليل‏ها و فلسفه‏بافى‏هاى نادرست در احكام تحريمى كه ميان اهل سنّت ، شايع بوده ، ولى شيعه از آن دور بوده است ، به محتواى همين احاديث ، اشاره كرده كه طلوع و غروب خورشيد را ميان دو شاخِ شيطان شمرده است . وى ذكر چنين علّت‏هايى را براى احكام تحريمى ، دور از مقام پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله دانسته است .^۵ نوع پاسخ امام عليه السلام در