حال ، در اين گزارش در پاره‏اى موارد ، مناسب ديده شده كه به برخى مباحث خاص‏تر اشاره شود .

بررسى توقيعات فقهى در منابع فقه استدلالى‏^۱

۱ . برگزارى نافله هنگام طلوع و غروب خورشيد (ح ۶۸۳ و ۶۸۴/۱)

احاديث ما در باره حكم نافله خواندن هنگام طلوع و غروب خورشيد ، دو دسته‏اند : برخى اين كار را منع كرده و برخى روا شمرده‏اند .^۲ اين بحث از گذشته ، ميان اهل سنّت نيز مطرح و مورد اختلاف بوده و احاديثى در جواز و منع آن ، نقل گرديده است .^۳ برخى فقهاى ما مانند سيّد مرتضى ، حتّى قائل به حرمت شده‏اند ؛ امّا بيشتر ، آن را مكروه دانسته‏اند .^۴
شيخ صدوق ، پس از اشاره به حديثى كه از خواندن نافله در اين دو وقت ، باز مى‏دارد ، اين توقيع را كه طَبرِسى به همراه بقيّه پرسش و پاسخ‏ها آورده ، با سند معتبر ، نقل كرده و در برابر آن شمرده و نظر خاصّى را برنگزيده است .^۵جاى شگفتى است كه ظاهر سخن محقّق حلّى ، نشان مى‏دهد كه وى اين پاسخ را گفته برخى از «فاضلان شيعه» مى‏داند ^۶ و مقصود وى ، چنان كه فاضل هندى خاطرنشان

است و از سوى ديگر ، مى‏تواند ناشى از نگارش كتاب وسائل الشيعة در قرن يازدهم و اهتمامى دانست كه جناب شيخ حُرّ عاملى در اين كتابِ مرجع به تدوين احاديث فقهى بر پايه منابع معتبر ، از جمله منابع اين توقيعات داشته است .
در منابع فقهىِ پس از شيخ حرّ عاملى نيز مانند : كشف اللّثام ، اثر فقيه برجسته جناب محمّد بن حسن اصفهانى (م ۱۱۳۷ق) معروف به «فاضل هندى» ، الحدائق الناضرة ، اثر محدّث وارسته و فقيه اخبارى ، جناب شيخ يوسف بحرانى (م‏۱۱۸۶ ق) ، معروف به «صاحب حدائق» و «محدّث بحرانى» ، مصابيح الظلام ، اثر فقيه سترگ ، جناب محمّدباقر بهبهانى(م ۱۲۰۵ق) معروف به «وحيد بهبهانى» ، مستند الشيعة ، نوشته محقّق نراقى (م‏۱۲۴۵ق) و بويژه كتاب جواهر الكلام اثر پُرآوازه شيخ محمّدحسن نجفى (م ۱۲۴۵ ق) معروف به «صاحب جواهر» ، شاهد اين گسترش هستيم و بيشترين بهره را محدّث بحرانى برده كه با توجّه به مشرب حديثى خود ، به صورت كلّى ، اهتمام بيشترى به احاديث و ذكر آنها دارد .
در ميان فقهاى معاصر نيز اين روند ، ادامه يافته است ؛ هم در آثارى مانند مستمسك العروة الوثقى‏ ، مهذّب الأحكام و تفصيل الشريعة و نيز مجموعه آثار آية اللَّه خويى ، كه شامل ابواب مختلف فقه مى‏گردند و هم در كتاب‏هايى كه به برخى ابواب فقه ، مانند حج و نكاح ، اختصاص يافته‏اند و از ميان آنها مى‏توان به مباحث ارزنده آية اللَّه سيّد موسى شبيرى زنجانى - دام ظلّه - اشاره كرد .
***
اينك با هدفِ : اوّلاً نشان دادن اعتبار كلّى توقيعات فقهى و جايگاه آن در استنادهاى فقهى و ثانياً شرح محتوا و سياق پرسش‏ها و پاسخ‏ها ، بويژه مواردى كه داراى ابهام و گاه سؤال‏انگيز است ، گزارشى تفصيلى را پيشِ رو گذاشته‏ايم .
در اين بررسى ، تلاش شده است كه از پرداختن به مباحث تخصّصى و توسعه بحث و نيز از ذكر همه منابعى كه به توقيعات استناد كرده‏اند ، پرهيز شود . با اين