نوشته‏اند كه محمّد بن حنفيّه، فرزندش را نزد شيعيان فرستاد تا به آنان بگويد: «آرى ! من مهدى هستم كه هدايت به خير مى‏كنم؛ امّا وقتى كسى از شما قصد سلام بر من را دارد ، بگويد: سلام بر تو ، اى محمّد ! و نگويد: اى مهدى!».^۱
پديد آمدن فرقه كيسانيّه را كه اساسى‏ترين باورشان اعتقاد به مهدويت ابن حنفيّه بوده، دنباله همين ماجرا دانسته‏اند و وقتى وى به سال ۸۱ ق در گذشت، بحث از غيبت و حتّى رجعت وى به عنوان مهدى ، مطرح شده است.^۲
از باورهاى منسوب به اين گروه ، آن است كه محمّد بن حنفيّه نمرده و در درّه‏اى در كوه رَضوى‏ در جايى بسيار خوب زندگى مى‏كند و شيرهايى از وى حفاظت مى‏كنند.^۳
اگر چه در اين موضوع كه وى لزوماً در كوه رضْوى‏ بوده، ميان كيسانيّه، اختلاف بوده، با اين حال ، در بيشتر گزارش‏ها ، همين كوه ذكر شده است.^۴
نكته مهم ، آن است كه در باره محمّد بن حنفيّه، دو مفهوم «مهدى» و «غيبت» به هم ضميمه شده‏اند؛ يعنى وقتى محمّد بن حنفيّه در گذشت ، كسانى مرگ او را انكار كردند و عدّه‏اى هم مرگش را پذيرفتند ؛ امّا گفتند كه مانند عيسى عليه السلام زنده مى‏شود و باز مى‏گردد . طبيعى بود كه با اين شرايط ، مفهوم غيبت نيز شكل بگيرد.
يكى از گرايش‏هاى داخلى كيسانيّه (از ميان كسانى كه مرگ محمّد بن حنفيّه را

پژوهش و تحقيق نيستند . آنچه مهم است ، شناسايىِ بستر پديد آمدن اين حركت‏ها و نحوه سوء استفاده آنان است كه ممكن است در آينده نيز زمينه بروز يابد.

تاريخچه مهديان دروغين‏

اكنون با در نظر گرفتن مقدّمه‏اى كه ملاحظه شد ، به گزارش كوتاهى در باره تاريخچه مهديان دروغين مى‏پردازيم :

۱ . محمّد بن حنفيّه نخستين كاربرد نام «مهدى»

در منابع معمول تاريخ اسلام، فرض بر اين است كه مختار، نظريّه مهدويت محمّد بن حنفيّه (م ۸۱ ق) را مطرح كرده و در برخى از نامه‏هاى رسمى خود ، از اين لقب براى وى استفاده كرده است.^۱ بر پايه اين گزارش‏ها، وى شروع نهضت خود را با اين ادّعا شروع كرد كه «إنّى قد جئتكم مِن قِبَلِ المهدىّ محمّد بن على ابن الحنفيّة ؛ من از جانب مهدى ، محمّد بن على ابن حنيفه به سوى شما آمده‏ام».^۲ ابن سعد نيز در باره مختار نوشته است: «او مردم را به سوى الرضا من آل محمّد خواند و از محمّد بن حنفيّه ستايش كرده، مهدى‏اش ناميد».^۳
در اين باره بايد توجّه داشت كه اساساً دوره مختار و عملكرد و سخنان وى در هاله‏اى از ابهام و آشفتگى اخبار قرار دارد و نمى‏توان در اين خصوص به نظريّه اطمينان‏بخشى رسيد. در باره طرح عنوان «مهدى» براى محمّد بن حنفيّه نيز بر فرض پذيرش آن ، روشن نيست كه مراد مختار يا محمّد حنفيّه از اين واژه، مهدى به معناى مطلق هدايتگر بوده است يا مهدى موعود.