«توقيع ۳» دانش‏نامه جهان اسلام ، گزارش كرده است .^۱

خطّ توقيع‏ها

توقيع در معناى اصلى خود ، پاسخ كتبى دادن به سؤال و درخواست است ، خواه اين پاسخ را شخصِ مورد سؤال و درخواست ، خود ، بنويسد و خواه به منشيان خود ، فرمان كتابت آن را بدهد و سپس امضا و نشان و مُهر خود را به علامت تأييد بر آن بنشاند . در ميان مكاتبه‏ها و توقيع‏هاى امامان عليهم السلام ، در برخى تصريح شده است كه امام عليه السلام با خطّ خود ، پاسخ را نوشته است ،^۲ چنان كه در ميان توقيع‏هاى صاحب الأمر عليه السلام نيز اين تصريح ديده مى‏شود .^۳
سفيران دريافت كننده توقيع و نيز برخى ديگر از وكيلان امام مهدى عليه السلام با خطّ امام عليه السلام آشنا بودند و سفير دوم و سوم ايشان ، به دليل سفارت درازمدّتشان - كه اكثر قريب به اتّفاق توقيع‏ها در زمان آنها صادر شده - ، با خطّ امام و يا مُهر و نشان تأييد كننده محتواى آن ، به خوبى خو گرفته بودند .^۴ از اين رو ، ترديدى از اين جهت نمى‏توان داشت كه امكان جعل پاسخ و انتساب آن به ولىّ عصر عليه السلام وجود نداشته است .
افزون بر اين ، چون بسيارى از توقيع‏ها در لا به لاى سطور همان نامه ارسال شده و يا زير و پشت آن ، نگاشته مى‏شدند و نامه ارسالى از طريق سفيران خاصّ امام به ايشان مى‏رسيدند مى‏شد ، گيرنده و درخواست كننده ، به درستىِ آن اطمينان مى‏يافت . دليل ديگر بر اعتبار خطوط توقيع‏ها، گزارش شيخ طوسى به نقل از هبة اللَّه كاتب (زنده در ۴۰۰ ق) ، نوه دخترى ابو جعفر محمّد بن عثمان عَمرى ، سفير دوم امام زمان عليه السلام است :
كانَت توقيعات صاحِبِ الأَمرِ عليه السلام تَخرُجُ عَلى‏ يَدَى عُثمانِ بنِ سَعيدٍ وَ ابنِهِ أبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ ، إلى‏ شيعَتِهِ وَ خَواصِّ أبيهِ أبى مُحَمَّدٍ عليه السلام بِالأَمرِ وَ النَّهىِ وَ الأَجوِبَةِ عَمّا يَسأَلُ الشّيعَةُ عَنهُ إذَا احتاجَت إلَى السُّؤالِ فيهِ ، بِالخَطِّ الَّذى كانَ يَخرُجُ فى حَياةِ الحَسَنِ عليه السلام .^۵
توقيع‏هاى صاحب الأمر عليه السلام كه در بر دارنده امر و نهى و پاسخ پرسش‏ها و درخواست‏هاى شيعيان بود، به دست عثمان بن سعيد و فرزندش ابو جعفر محمّد بن عثمان ، به شيعيان صاحب الامر عليه السلام و خواصّ پدرش امام عسكرى عليه السلام مى‏رسيد. خطّ توقيع‏ها ، همان خطّ توقيع‏هايى بود كه در روزگار حيات امام حسن عليه السلام بيرون مى‏آمد .
اين عبارت ، خواه به معناى شباهت كامل خطّ امام عصر عليه السلام به خطّ پدرشان باشد و خواه به معناى اين كه هر دو خط ، نوشته يك منشى خاص بوده است ، اين اطمينان را مى‏آورد كه توقيع و پاسخ از سوى شخص ديگرى نوشته نشده و «دسّ» و «وضع» در آن راه ندارد .

اواخر قرن چهارم و در عراق مى‏زيسته‏اند . گفتنى است در باره همان يك توقيع گزارش‏شده كشّى در باره لعن احمد بن هلال عبرتايى ، اين ترديد وجود دارد كه توقيع از جانب امام عسكرى عليه السلام و يا از جانب امام زمان عليه السلام است، هر چند قول به صدور آن از امام زمان ، قرينه‏هاى بيشترى دارد .^۱
مهم‏ترين منابع توقيع‏هاى امام عصر عليه السلام ، كمال الدين شيخ صدوق و الغيبة شيخ طوسى هستند كه بابى جداگانه را به توقيع‏هاى ولىّ عصر عليه السلام اختصاص داده‏اند و در ابواب ديگر كتاب هم ، توقيع‏هايى را گزارش كرده‏اند . كلينى - كه خود در عصر غيبت صغرا مى‏زيسته و در مراكز اصلى حديث (قم ، رى و بغداد) حضور داشته - ، پيش‏تر از اين دو ، توقيع‏هايى را در نخستين جلد الكافى گزارش كرده است . بعدها و در كتاب‏هاى حديثى متأخّر ، مانند : الاحتجاج ، معادن الحكمة ، بحار الأنوار و نيز كتاب‏هايى كه در دوره معاصر در باره امام زمان عليه السلام و يا مكاتبه‏هاى ايشان و امامان عليهم السلام نوشته شده‏اند ، مانند آنچه آية اللَّه احمدى ميانجى در جلد هفتم مكاتيب الأئمّة آورده است ، گزارش‏هاى مفصّل و دقيقى در باره توقيع‏ها به چشم مى‏آيند كه شيخ آقا بزرگ تهرانى و آقاى مهدى‏پور ، بسيارى از آنها را نام برده‏اند .^۲ آقاى جبّارى نيز چند كتاب ديگر را نام برده است ، مانند : كلمة الإمام المهدى عليه السلام سيّد حسن شيرازى ، إلزام الناصب على يزدى حائرى ، توقيعات مقدّسه‏ى جعفر وجدانى ، مجموعه سخنان و توقيع‏ها و ادعيه حضرت بقيّة اللَّه عليه السلام خادمى شيرازى .^۳همچنين سيّد محمّدجواد شبيرى ، در باره بعضى توقيع‏ها و مفاد آنها ، برخى بررسى‏هاى ويژه را در مدخل‏