سوم ، بعيد است .
كتاب‏هاى نوشته شده در باره وكيلان و سفيران امام زمان عليه السلام نيز منابع گزارش دهنده توقيع‏هاى ولىّ عصر عليه السلام هستند ، مانند : أخبار وكلاء الأربعة تأليف احمد بن محمّد بن عيّاش (م ۴۰۱ ق) .^۱ نمونه‏هاى ديگر ، كتاب احمد بن محمّد بن نوح سيرافى با همين نام است‏^۲ و كتاب هبة اللَّه كاتب در باره اخبار ابو عمرو عَمرى و ابو جعفر عَمرى - وكيل اوّل و دوم امام عليه السلام -^۳ كه هيچ يك از آنها در دسترس نيست ؛ امّا نقل قول‏هايى در الغيبةى طوسى‏^۴ و نيز توصيف آنها از سوى نجاشى ، نشان از در اختيار داشتن آنها از سوى اين دو رجال‏شناس و فهرست‏نگار بزرگ شيعه دارد .
گفتنى است : رجال‏شناس ديگر شيعه ، كشّى ، تنها چند توقيع از امام عصر عليه السلام گزارش كرده است ، با آن كه توقيعات امامان ديگر را به فراوانى ياد كرده است . علّت اين امر مى‏تواند ناشى از قرب زمانى صدور توقيعات به عصر وى و بُعد مكانى كشّى از سوى ديگر باشد ؛ زيرا او در دورترين نقاط شرق اسلامى مى‏زيسته و رسيدن اخبار مربوط به توقيعات - كه بيشتر آنها در اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم صادر شده‏اند - ، نيازمند زمانى بيشتر بوده كه كشّى - كه حدود اواسط قرن چهارم وفات يافته - به آنها دسترس يابد .
اين نكته را تاريخ درگذشت سه مؤلّف ياد شده (احمد بن محمّد بن عيّاش ، احمد بن محمّد بن نوح سيرافى و هبة اللَّه كاتب) تأييد مى‏كند . اين سه ، همگى در

منابع توقيع‏ها

همزمان با صدور و نشر توقيع‏ها ، برخى محدّثان به گردآورى آنها همّت گماشتند . از جمله مؤلّف پُركار ، عبد اللَّه بن جعفر حميرى ، بزرگ قميان در نيمه دوم قرن سوم و از عالمان دوران غيبت صغرا ، چهار كتاب در اين باره نوشت كه يكى از آنها ويژه توقيع‏هاى ولىّ عصر عليه السلام ، به نام قرب الإسناد إلى صاحب الأمر عليه السلام است .^۱
افزون بر او ، محمّد بن عيسى بن عبيد ، كتابى به نام التوقيعات نگاشته‏^۲ كه به دست ما نرسيده است ؛ ولى دور از ذهن است كه به توقيعات امام زمان عليه السلام پرداخته باشد ؛ زيرا او از راويان امام جواد عليه السلام (م ۲۲۰ ق) است و بعيد است كه تا اواخر قرن سوم ، زنده و يا دست كم به تأليف مشغول بوده باشد و همين استدلال در باره عبد اللَّه بن صلت - كه او را داراى كتابى به نام التواقيع دانسته‏اند -^۳ جارى است ؛ زيرا وى نيز از ياران امام رضا عليه السلام (م ۲۰۳ ق) بوده‏^۴ و احتمال زنده ماندن او تا اواخر قرن‏