اندك - هستند .
به سخن ديگر ، حتّى توقيع‏هايى كه به خطّ شريف امام مهدى عليه السلام و يا سفيران ايشان بوده‏اند ، به گونه مستقيم و مباشر به همه نمى‏رسيده و در گذر نقل و به هنگام قرائت و نسخه‏بردارى از سوى راويان طبقه سوم و چهارم ، ممكن بوده است به آسيب‏هايى گرفتار شوند ، هر چند اندك بودن واسطه‏هاى نقل توقيع‏ها و حاذق بودن هر دو گردآورنده بزرگ آنها (شيخ صدوق و شيخ طوسى) از شدّت و تعداد اين آسيب‏ها كاسته است .

صحّت انتساب آنها بررسى شده‏اند .^۱

ارزيابى توقيع‏ها

بيشتر توقيع‏ها و مكاتبه‏هاى امام زمان عليه السلام ، در دو كتاب معتبر و بسيار مشهور كمال الدين شيخ صدوق و الغيبةى شيخ طوسى نقل شده‏اند . از اين رو از جهت مأخذ و منبع ، مشكلى ندارند ، افزون بر اين كه بيشتر آنها با سند ، ذكر شده‏اند و بسيارى از اسناد آنها ، متّصل و عالى يعنى كم‏واسطه اند ، هر چند به دليل توجّه بيشتر رجال‏شناسان به اسناد احاديث فقهى و يا موجود در كتب اربعه ، برخى از افراد در اين اسناد ، معرّفى نشده‏اند . با اين همه ، تعداد قابل توجّهى از اسناد اين توقيع‏ها ، حتّى با سختگيرى متداول علم رجال نيز معتبر به شمار مى‏آيند و اسناد برخى احاديثى كه شيخ طوسى در تهذيب الأحكام و نيز الغيبة نقل كرده ، به طور رسمى متّصل و صحيح شمرده شده‏اند .^۲
البتّه اين به معناى عدم صحّت بقيّه توقيع‏ها نيست ؛ زيرا برخى از آنها از طريق مشايخ شيخ صدوق نقل شده‏اند كه برخى از رجال‏شناسان ، آن دسته از مشايخى را كه شيخ صدوق برايشان ترضّى‏^۳ نموده ،^۴ «ممدوح» مى‏دانند^۵ و برخى از توقيع‏ها نيز مانند دعاى امام زمان عليه السلام براى به دنيا آمدن شيخ صدوق و لعن شلمغانى ، شهرت و استفاضه دارند .^۶قابل توجّه است كه ارزيابى احاديث ، منحصر به ارزيابى سند آنها نيست ؛ بلكه مى‏توان مانند پيشينيان از طريق بررسى مضمونى و يافتن قرينه‏هاى صدق براى محتواى آنها ، به صحّت مضمونى حديث دست يافت ؛ روشى كه شيخ طوسى در كتاب عدّة الاُصول بِدان توجّه كافى نشان داده و مى‏توان گفت : از آن در بررسى و سنجش احاديثى كه در كتاب ديگرش الغيبة آورده ، بهره برده است .
اكنون ما نيز مى‏توانيم با سنجش متن توقيعات با اصول و محكمات فقه و عقايد ، صحّت بسيارى از آنها را به دست آورده به آنها عمل كنيم ، كه خوش‏بختانه بسيارى از آنها با مجموعه احاديث ، هماهنگ و مورد عمل فقها هستند . مى‏توان افزود كه تعداد نه چندان اندكى از توقيع‏ها ، به مسائل مالى و نيز دعاهاى درخواستى پرداخته‏اند كه انگيزه‏اى براى وضع (جعل) و دسّ در آنها نمى‏يابيم .^۷
تنها نكته باقى‏مانده ، مقايسه اعتبار و ارزش مكاتبه و نوشتار با بيان شفاهى معصوم است كه با توجّه به روش بسيار متداول و ريشه‏دار كتابت ميان همه اقوام و نيز سيره مستمرّ ائمّه عليهم السلام از زمان پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله تا آخرين امام ، هيچ ترديدى نمى‏ماند كه اگر به صدور در مكاتبه و توقيع اطمينان يافتيم ، جواز و وجوب عمل به آن ثابت مى‏شود . البتّه اين ، بِدان معنا نيست كه چشم خود را بر آسيب‏هايى ببنديم كه در متن حديث از ناحيه نسخه‏بردارى و كتابت پيش مى‏آيند ، مانند : تصحيف ، قلب ، درج و ... ؛ بلكه مكاتبه‏ها و توقيع‏ها در راه رسيدن به فقيهان و راويان طبقات و نسل‏هاى بعد، از راه‏ها و واسطه‏هاى بشرى گذر كرده كه همزاد خطاهاى احتمالى - هر چند