برخى در زمان سفارت محمّد بن عثمان عَمرى (نايب دوم) و برخى در زمان ابو القاسم حسين بن روح نوبختى (نايب سوم امام عصر عليه السلام ) به نگارش در آمدهاند .۱ بر اساس اسناد موجود در كتب مشهور و كهن حديثى بويژه الكافى ، الغيبةى طوسى و كمال الدين ، حدود يكصد توقيع موجود است۲كه بيشتر آنها در دوره طولانى سفارت سفير دوم و نيز سفير سوم صادر شدهاند كه با توجّه به كوتاهى دوره سفير اوّل و چهارم ، طبيعى مىنمايد .۳
گفتنى است در سالهاى حكومت سختگيرانه مقتدر عبّاسى - كه شيخ حسين بن روح ، مدّتى زندانى بوده است - ، صدور توقيع ، كمتر بوده و يا كمتر گزارش شده است . به هر روى ، تاريخ توقيعها - كه در تعداد قابل توجّهى از آنها معلوم است - ، نشان از فراگيرى صدور توقيع در دوره زمانى غيبت صغرا دارد ؛ امّا در عصر غيبت كبرا تنها دو توقيع خطاب به شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) در اواخر عمر او گزارش شده۴ كه در انتساب آنها ترديدهايى شده است .۵
دستهبندى موضوعى توقيعها
محتوا و مضمون نامههاى امام زمان عليه السلام را - كه متن آنها در همين فصل آمده است - به بيش از ده گروه مىتوان تقسيم نمود . آن گونه كه اين متون نشان مىدهند ، توقيعات فقهى و پس از آن ، دعا در پاسخ طلب دعاى افراد گوناگون ، اگر دعاهاى بدون درخواست را نيز بر آن بيفزاييم ، بيشترين حجم را ميان توقيعات دارند .
1.ر . ك : كمال الدين : ص ۵۰۵ ، الغيبة، طوسى : ص ۲۷۳ - ۲۸۰ و ۳۱۵ - ۳۱۶ و ۳۶۷ ، الاحتجاج : ج ۲ ص ۵۳۵ به بعد .
2.در كمال الدين (ص ۴۸۲ باب ويژه توقيعات) ، ۴۹ توقيع و يك دعا آمده و ۴۳ توقيع و روايت نيز در الغيبةى طوسى است كه دوازده عدد از آنها از شيخ صدوق ، نقل شده است .
3.حدود صد متن نيز در اين دانشنامه آمده؛ امّا برخى تكرار و برخى تقطيع و برخى مشابه ديگرى اند و در نتيجه تقريباً عدد هشتاد ، پذيرفتنى است .
4.ر. ك : ص ۴۳۵ (فصل چهارم / مكتوب منسوب به ناحيه در زمان غيبت كبرا خطاب به شيخ مفيد) .
5.ر . ك : ص ۴۴۵ (فصل چهارم / نكته) .