117
دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ جلد چهارم

برخى در زمان سفارت محمّد بن عثمان عَمرى (نايب دوم) و برخى در زمان ابو القاسم حسين بن روح نوبختى (نايب سوم امام عصر عليه السلام ) به نگارش در آمده‏اند .۱ بر اساس اسناد موجود در كتب مشهور و كهن حديثى بويژه الكافى ، الغيبةى طوسى و كمال الدين ، حدود يكصد توقيع موجود است‏۲كه بيشتر آنها در دوره طولانى سفارت سفير دوم و نيز سفير سوم صادر شده‏اند كه با توجّه به كوتاهى دوره سفير اوّل و چهارم ، طبيعى مى‏نمايد .۳
گفتنى است در سال‏هاى حكومت سختگيرانه مقتدر عبّاسى - كه شيخ حسين بن روح ، مدّتى زندانى بوده است - ، صدور توقيع ، كمتر بوده و يا كمتر گزارش شده است . به هر روى ، تاريخ توقيع‏ها - كه در تعداد قابل توجّهى از آنها معلوم است - ، نشان از فراگيرى صدور توقيع در دوره زمانى غيبت صغرا دارد ؛ امّا در عصر غيبت كبرا تنها دو توقيع خطاب به شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) در اواخر عمر او گزارش شده‏۴ كه در انتساب آنها ترديدهايى شده است .۵

دسته‏بندى موضوعى توقيع‏ها

محتوا و مضمون نامه‏هاى امام زمان عليه السلام را - كه متن آنها در همين فصل آمده است - به بيش از ده گروه مى‏توان تقسيم نمود . آن گونه كه اين متون نشان مى‏دهند ، توقيعات فقهى و پس از آن ، دعا در پاسخ طلب دعاى افراد گوناگون ، اگر دعاهاى بدون درخواست را نيز بر آن بيفزاييم ، بيشترين حجم را ميان توقيعات دارند .

1.ر . ك : كمال الدين : ص ۵۰۵ ، الغيبة، طوسى : ص ۲۷۳ - ۲۸۰ و ۳۱۵ - ۳۱۶ و ۳۶۷ ، الاحتجاج : ج ۲ ص ۵۳۵ به بعد .

2.در كمال الدين (ص ۴۸۲ باب ويژه توقيعات) ، ۴۹ توقيع و يك دعا آمده و ۴۳ توقيع و روايت نيز در الغيبةى طوسى است كه دوازده عدد از آنها از شيخ صدوق ، نقل شده است .

3.حدود صد متن نيز در اين دانش‏نامه آمده؛ امّا برخى تكرار و برخى تقطيع و برخى مشابه ديگرى اند و در نتيجه تقريباً عدد هشتاد ، پذيرفتنى است .

4.ر. ك : ص ۴۳۵ (فصل چهارم / مكتوب منسوب به ناحيه در زمان غيبت كبرا خطاب به شيخ مفيد) .

5.ر . ك : ص ۴۴۵ (فصل چهارم / نكته) .


دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ جلد چهارم
116

فوقّع فى الكتاب : «قَد قَضَى اللَّهُ - تَبارَكَ وَ تَعالى‏ - حاجتَكَ وَ سَمِّه مُحَمَّداً» .۱
حضرت در ذيل‏نامه نوشت : خداوند - تبارك و تعالى - ، حاجت تو را برآورْد . اسم او را محمّد بگذار .
روايت‏هايى نيز به توقيعات امام رضا عليه السلام اشاره دارند۲و چند نوشته تاريخدار امام جواد عليه السلام نيز در دسترس‏اند .۳البتّه به موازات تشديد حصر امامان عليهم السلام و گسترده شدن جامعه شيعى ، مكاتبات و توقيعات امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام فراوان‏تر شده‏اند .۴ اين توقيعات ، مانند آنچه در باره توقيعات ولىّ عصر عليه السلام خواهيم گفت ، شامل پاسخ سؤالات فقهى و عقايدى ، پاسخ درخواست‏ها و دعا ، نصب وكيلان و يا لعن برخى منحرفان بوده است .۵

توقيع‏هاى امام عصر عليه السلام

همان گونه كه انتظار مى‏رفته است ، پس از امام يازدهم ، ارتباط شيعيان با امام عصرِ خود به شيوه قبل استمرار يافت و پس از آغاز امامت حجّت عليه السلام و تعيين نخستين نايب ايشان ، عثمان بن سعيد عَمرى ، او و سپس فرزندش محمّد ، سؤالات و درخواست‏هاى شيعيان را به امام عصر عليه السلام ارائه مى‏دادند و پاسخ‏ها را در همان نامه‏ها و گاه به صورت مستقل گرفته ، به صاحبان آنها مى‏رساندند . ۶
شيخ صدوق و شيخ طوسى برخى از توقيعات دوره غيبت را نقل كرده‏اند كه

1.قرب الإسناد : ص ۳۳۲ ح ۱۲۳۱ .

2.الكافى : ج ۳ ص ۵ ح ۱ (عبارت الكافى اين گونه است : «فوقّع عليه السلام بخطّه فى كتابى ؛ امام عليه السلام به خطّ خود ، در نامه من نوشت») ، تهذيب الأحكام : ج ۱ ص ۲۴۴ ح ۷۰۵ .

3.سيّد محمّدجواد شبيرى در دانش‏نامه جهان اسلام (ج ۸ ص ۵۷۷ «توقيع» ۳) نوشته‏هاى تاريخدار امام جواد عليه السلام را گزارش كرده است .

4.براى ديدن توقيعات امام هادى عليه السلام ، ر . ك : كتاب من لا يحضره الفقيه : ج ۴ ص ۱۹۵ و ۲۱۸ ، تهذيب الأحكام : ج ۳ ص ۲۱۶ و ۲۳۱ و ج ۴ ص ۱۶ و ... .

5.ر . ك : دانش‏نامه جهان اسلام : ج ۸ ص ۵۷۷ «توقيع» .

6.خصيبى ، برخى از اين مكاتبات را گاه با واژه توقيع و گاه بدون آن ، گزارش كرده است كه سال‏هاى ۲۶۰ تا ۲۷۳ ق را در بر مى‏گيرد (ر . ك : الهداية الكبرى : ص ۳۶۹ ، ۳۷۱ و ۳۷۳) .

  • نام منبع :
    دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ جلد چهارم
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری محمّد کاظم طباطبایی و جمعی از پژوهشگران، ترجمه: عبدالهادی مسعودی
    تعداد جلد :
    10
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8321
صفحه از 447
پرینت  ارسال به