مواجهه با انحراف‏

پس از گزارش سخنان ناهنجار شلمغانى براى خاندان بنى بسطام، و طرح ادّعاى حلول و تناسخ به وسيله او، حسين بن روح دستور داد تا آنها از او كناره گيرند و به گفته‏هايش توجّه نكنند؛ ولى پيروى چشم بسته مريدان شلمغانى از وى، همراه با مظلوم‏نمايى، فرصت‏طلبى و توجيه‏گرىِ شلمغانى، موجب شد كه اين فرمان، كارگر نيفتد.
زندانى بودن حسين بن روح در اين زمان، موجب جسارت شلمغانى در ابراز ادّعاهاى خود شد. حسين بن روح از داخل زندان، توقيع امام عليه السلام در باره اعمال شلمغانى را منتشر كرد.
ابو على بن همام - كه واسطه انتقال اين توقيع و عامل انتشار آن است - گفته :
حسين بن روح درباره موضع‏گيرى خويش [از امام عليه السلام ] پرسش كرد زيرا او در زندان و اسير حاكمان بود . امام عليه السلام امر به اظهار نظر او كرد و اين كه از ديگران ترسى نداشته باشد كه در امان بوده و آزاد خواهد بود . پس از مدت كوتاهى او از زندان آزاد شد .^۱
پس از انتشار اين توقيع، شلمغانى اعتبار خويش را از دست داد و مورد لعن شيعيان قرار گرفت. او سپس به مقابله با حسين بن روح پرداخت و درخواست مباهله كرد. حسين بن روح به اين ادّعاى او نيز وقعى ننهاد و در پاسخ او گفت: هر كدام از ما كه زودتر از دنيا برود، بر باطل باشد. عدم مباهله حسين بن روح با او، شايد بدان جهت باشد كه طرح ادّعاى مباهله نيز گونه‏اى شهرت و اهميّت يافتن براى شلمغانى بود، ضمن آن كه بهانه‏اى به دست حكومت مى‏داد كه به سختگيرى نسبت به ناحيه وكالت اقدام كند و در صورت موفقيت حسين بن روح ، وى بيشتر

ظاهراً اعلام حلول و تناسخ، شيوه‏اى مرسوم براى يارگيرى بوده و پيشينه داشته است.^۱
از عقايد و سخنان او در اين زمان، اطّلاع چندانى نداريم. شيخ طوسى، برخى نظريات او را برشمرده كه براى ما چندان مفهوم نيست ^۲ و از آوردن بقيّه آن، صرف نظر كرده و گفته است:
و له حكايات قبيحة و اُمور فظيعة ننزّه كتابنا عن ذكرها، ذكرها ابن نوح وغيره.^۳
ظاهراً مقصود شيخ طوسى از «حكايات قبيحة و اُمور فظيعة»، ادّعاى حلول بوده است. ابن اثير و ذهبى، عقايد انحرافى بسيارى به او منتسب كرده‏اند كه در صورت صحّت انتساب، سخن شيخ طوسى در عدم نقل آنها صحيح مى‏نمايد.^۴برخى از موارد تبليغات گروه‏هاى ضدّ شيعى، برگرفته از عقايد شلمغانى و پيروان اوست و احتمالاً بسيارى ديگر نيز به او انتساب داده شده است‏^۵.
آورده‏اند كه در مجلس محاكمه او كه به صدور حكم اعدام توسّط حكومت عبّاسى منجر شد، يكى از پيروانش او را با الفاظ «إلهى و سَيّدى و رازقى» مخاطب قرار داد؛ ولى شلمغانى، كه اين ادعاها را به ضرر خويش مى‏دانست سخن او را صحيح نشمرد.^۶