پاسخ ، اين است: روشن است اين احاديث، چيزى جز مسئله عامّ غيبت را بيان نمى‏كنند. حكمى عام كه مى‏تواند تخصيص زده شود ، بويژه آن كه مصداق تخصيص، اندك باشد. در اين جا نيز در عصر غيبت، عموم مردم نمى‏توانند امام را زيارت كنند؛ امّا رؤيت اتّفاقى و يا ديدارهايى كه امام، خود به ديدن كسى بروند ، به وسيله اين عمومات، قابل رد نيست و در صورت اعتبار ، مانند هر عام و خاصّ ديگرى ، قابليت جمع با هم را دارند.
افزون بر اين، احاديث مشابهى داريم كه مى‏گويند امام ديده مى‏شود و مردم، او را مانند يوسف عليه السلام مى‏بينند؛ امّا نمى‏شناسند و به تعبير شهيد سيّد محمّد صدر ، «شخص امام ديده مى‏شود؛ امّا شخصيت امام، شناخته نمى‏شود».^۱ اين احاديث، به روشنى امكان رؤيت و وقوع آن را گواهى مى‏دهند. براى نمونه، امام صادق عليه السلام در بيان شباهت‏هاى امام مهدى عليه السلام به پيامبران مى‏فرمايد:
أَمَّا سُنَّتُهُ مِنْ يُوسُفَ فَالسِّتْرُ جَعَلَ اللَّهُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْخَلْقِ حِجَاباً يَرَوْنَهُ وَ لَا يَعْرِفُونَهُ.^۲
امّا سنت او از يوسف، پنهان و پوشيده بودن است. خداوند، بين او و خلقش پرده‏اى قرار داده كه مردم، او را مى‏بينند؛ ولى نمى‏شناسند.
همچنين احاديث مشابه ديگرى در دست است كه به گونه‏اى روشن، مقصود احاديث ياد شده را تفسير مى‏كنند. تشابه مضمونى و وحدت موضوعى ميان اين چند حديث، به اندازه‏اى است كه به گونه‏اى آشكارا مى‏توانند مفسّر يكديگر باشند. براى نمونه، حديث محمّد بن عثمان عَمرى ، به حضور امام عليه السلام در موسم حج اشاره كرده و مانند حديث آورده شده در آغاز همين بحث، ديدن امام را ممكن دانسته؛ امّا شناختن امام را نفى كرده است. متن حديث ، چنين است:
وَ اللَّهِ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ لَيَحضُرُ الْمَوْسِمَ كُلَّ سَنَه يَرَى النَّاسَ وَ يَعْرِفُهُمْ وَ يَرَوْنَهُ وَ

ب - عبارت پايانى‏

برخى منكران رؤيت، به عبارت پايانى توقيع نيز استدلال نموده و گفته‏اند: اين جمله و ادامه آن، يا مستقل و جداست و يا تفريع بر جمله‏هاى گذشته حديث است. بنا بر اين، امام اعلام مى‏دارد كه افرادى دروغگو وجود دارند كه مدّعى ديدار امام هستند و شيعه بايد آنان را دروغگو بخواند. مدّعى نيز اعم از كسى است كه اطمينان به ادّعاى خويش داشته باشد يا به دروغ، ادّعايى را مطرح كند و يا بپندارد حق است.
پاسخ:^۱ بر اساس قرينه‏هاى جانبى و فضاى ورود توقيع - كه ناظر به عدم نصب نايب خاص است - ، ادّعاى مشاهده، به معناى ادّعاى سفارت و نيابت و ديدارهاى منظّم و مداوم است كه كاملاً از رؤيت‏هاى پيش‏بينى نشده و اتّفاقى، متفاوت است. بسيارى از عالمان مانند: علّامه مجلسى ، شبّر، محدّث نورى و... نيز همين معنا را فهميده و آن را وجه جمع مناسبى ميان احاديث دال بر امكان و وقوع رؤيت و گزارش‏هاى متعارض با اين توقيع دانسته‏اند.^۲

۲ . روايات نديدن و نشناختن امام عليه السلام‏

احاديث متعدّدى بر اين مطلب دلالت دارند كه امام مهدى عليه السلام در عصر غيبت، مردم را مى‏بيند؛ امّا مردم او را نمى‏بينند. اين احاديث، متعدّدند كه يك نمونه را گزارش مى‏كنيم . امام صادق عليه السلام در حديثى مى‏فرمايد :
لِلْقَائِمِ غَيْبَتَانِ يَشْهَدُ فِى إِحْدَاهُمَا الْمَوَاسِمَ يَرَى النَّاسَ وَ لَا يَرَوْنَهُ.^۳
قائم ، دو غيبت دارد: در يكى از آنها در حج حضور مى‏يابد و مردم را مى‏بيند؛ امّا مردم، او را نمى‏بينند.