مولايى كه امر او را به دست دارد.
دسته‏دوم: گزارش‏هاى فراوانى در كتاب‏هايى متنوّع‏از ديرباز تاكنون در دست اند كه نشان مى‏دهند افراد فراوانى از عالمان فرهيخته تا انسان‏هاى معمولى، به نزد امام عليه السلام تشرّف يافته و برخى به گفتگو با ايشان نيز موفّق گشته‏اند. اين گزارش‏ها آن قدر فراوان اند و به اندازه‏اى از طريق‏هاى گوناگون به ما رسيده‏اند كه مى‏توان تواتر اجمالى را در آنها تحصيل نمود.^۱ تعداد قابل اعتنايى از اين گزارش‏ها در كتاب‏هايى معتبر و از نويسندگان مشهور ، نقل شده‏اند و تعدادى نيز در عصر كنونى و يا بسيار نزديك به ما ، اتّفاق افتاده‏اند و با يكى دو واسطه معتبر، به آنها دسترس داريم.
نكته جالب توجّه ، آن كه : تواتر در اين مسئله، از چند تن از عالمان مشهور مانند: شيخ حرّ عاملى،^۲ سيّد عبد اللَّه شبّر^۳ و آية اللَّه صافى گلپايگانى نيز مطرح شده است.^۴ گفتنى است كه اثبات كلّىِ رؤيت از طريق تواتر ، به اثبات آن در گذشته و يا تواتر در هر طبقه، نياز ندارد و همين اندازه كه مجموع گزارش‏ها در طول دوازده قرن غيبت، به حدّ تواتر برسد، كافى است. افزون بر تواتر اجمالى، برخى از گزارش‏ها داراى اسناد نيكو و مقبول و گاه گزارشگران آنها از عالمان بسيار موثّق، بزرگ و مشهورند و براى اثبات رؤيت، كافى به نظر مى‏رسند.^۵

اشكال‏ها و پاسخ آنها

در برابر اين ادلّه روشن ، برخى با استناد به استنباط خود از چند حديث ، به نفى‏رؤيت امام عليه السلام در روزگار غيبت كبرا پرداخته‏اند. ما متن احاديث مهمّى را كه اين دسته بِدان استناد نموده‏اند، مى‏آوريم و مفهوم هر يك و استفاده ايشان از آنها را

در دوران غيبت كبرا همانند غيبت صغرا، هر چند در دايره‏اى محدودتر، اثبات مى‏كنند. حديث نخست، در معتبرترين كتاب حديثى، الكافى، به نقل از امام صادق عليه السلام اين گونه آمده است:
لِلقَائِمِ غَيْبَتانِ إِحداهُما قَصيرَة وَ الاُخرى‏ طَويلَة . الْغَيبَةُ الْأُولى‏ لا يَعلَمُ بِمَكانِهِ فيها إِلّا خاصَّة شيعَتِهِ وَ الاُخرَى لَا يَعْلَمُ بِمَكانِهِ فيها إِلَّا خَاصَّة مَواليهِ .^۱
قائم ، دو غيبت دارد: يكى كوتاه و ديگرى طولانى. درغيبت نخست، جز خواصّ شيعه، جاى او را نمى‏دانند و در غيبت ديگر، جز خواص و بستگانش، جاى او را نمى‏دانند.
حديث بعدى نيز در الغيبةى نعمانى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه اين گونه آمده است:
إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأمرِ غَيبَتَينِ إِحداهُما تَطُولُ حَتّى‏ يَقُولَ بَعضُهُمْ ماتَ وَ بَعضُهُم يَقُولُ قُتِلَ وَ بَعضُهُم يَقُولُ ذَهَبَ فَلا يَبقَى عَلى‏ أَمرِهِ مِن أَصحابِهِ إِلّا نَفَرٌ يَسيرٌ لا يَطَّلِعُ عَلى‏ مَوضِعِهِ أَحَدٌ مِن وَلىٍّ وَ لا غَيْرِهِ إِلّا المَولَى الَّذي يَلى أَمرَهُ .^۲
صاحب اين امر (قيام) ، دو غيبت دارد: يكى از آنها به درازا مى‏كشد ، تا آن جا كه برخى مى‏گويند: مرده است و برخى ديگر مى‏گويند: كشته شده و برخى ديگر مى‏گويند: رفته است ، تا آن جا كه جز چند تن اندك از يارانش بر عقيده به او نمى‏مانند . هيچ كس از دوست و غير دوست، از جاى او آگاه نمى‏شود ، مگر