۱۰/۵ . ماهيت دجّال‏

در احاديث براى معرفى دجّال، اوصافى را بيان كرده‏اند كه بسيار وحشت‏انگيز و غير عادى اند : چشمان او را به اشكال گوناگون و عجيب،^۱ ميان چشمان او كافر نوشته شده،^۲ قدش تا ابرها مى‏رسد،^۳ در پيشانى او شاخ وجود دارد،^۴و ... .
وجود اين اوصاف غير طبيعى، باعث شده است كه عدّه‏اى، تصوّر معناى حقيقى براى دجّال را برنتابند. از اين رو اين افراد، احتمال مى‏دهند كه اين اوصاف، نمادين و نشانگر موجودى خبيث يا يك جريان فتنه‏گر انحرافى باشند. ^۵

۱۰/۶.نشانه قيامت يا ظهور؟

آنچه مضمون مشترك همه احاديث است، صرفاً پيشگويى وقوع فتنه دجّال در آخر الزمان است. در احاديث اهل سنّت، به وفور، اين فتنه را از اشراط الساعة دانسته‏اند؛^۶ مصادر شيعى نيز ظهور دجّال را علامت آخر الزمان دانسته‏اند. ^۷
با در نظر گرفتن نكاتى كه مطرح شد، اظهار نظر قطعى در باره اين كه خروج دجّال از علائم ظهور است، ممكن نيست، و احاديث مربوط به اين موضوع، بايد در مباحث مربوط به قيامت، مورد بررسى دقيق قرار گيرند.

۱۰/۷. علامت‏ها : نماد يا واقعيت‏

عدّه‏اى به دليل آن كه برخى نشانه‏هاى ظهور، قابل درك و فهم نبوده است، از آنها به عنوان نشانه نمادين يا رمزى تعبير نموده‏اند. مرحوم سيّد محمّد صدر از احتمال

شارحان كتب حديثى اهل سنّت، در ضبط اين نام و نيز وجه تسميه آن دچار اختلاف شده‏اند.^۱ از اين رو، احاديث اين موضوع را از نظر اعتبار، مى‏توان به دو دسته كلّى تقسيم كرد: دسته‏اى از آنها محتوايى معقول دارند و مخالف با ضروريات عقلى نيستند. از اين رو، مانع عقلى و شرعى از پذيرش اين دسته احاديث نيست؛ امّا دسته‏اى ديگر از احاديث اين موضوع، داراى مطالبى متناقض و غير معقول و نامتناسب با حكمت الهى است. از اين رو، اين دسته احاديث يا بايد تأويل شوند و يا اين كه آنها را طرح و طرد كرد.^۲

۱۰/۴. دجّال در احاديث شيعه‏

در مصادر شيعى، دجّال به عنوان علامت ظهور نقل نشده است. بيشتر احاديث دجّال، به نقل از منابع غير شيعى به آنها راه يافته است.^۳ در اين احاديث - كه بسيار كم هستند - ، دجّال به عنوان يك پديده آخر الزمانى معرفى شده است.^۴
اگر چه برخى عالمان همچون شيخ مفيد ،^۵ مدّعى وجود اخبارى در علامت بودن ظهور دجّال، براى ظهور حجّت عليه السلام شده‏اند. ولى حتّى ايشان نيز در هنگام شمارش نزديك به چهل علامت ظهور در كتاب ارشاد، از دجّال به عنوان نشانه ظهور ياد نكرده است. ظاهراً اشاره به دجّال در كتاب ديگر ايشان ناشى از اختلاط اشراط الساعة و علائم ظهور است كه پيش از اين به عنوان يك آسيب در شناخت علائم ظهور، از آن ياد كرديم.