زير خاك ، كافر اطلاق مى‏گردد .

اگر جاهل ، جهل خود را با ادّعاى علم و انكار آنچه نمى‏داند ، پنهان نكند ، كافر نيست . امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد :
لَو أنَّ العِبادَ إذا جَهِلوا وَقَفوا وَ لم يَجْحَدوا لم يَكْفُروا .^۱
اگر بندگان به هنگام ندانستن ، درنگ مى‏كردند و انكار نمى‏كردند ، كافر نمى‏شدند.
ولى اگر جاهل ، با انكار آنچه نمى‏داند ، مدّعى علم شود و با اين ادّعا جهل خود را بپوشاند ، علاوه بر اين كه جاهل است ، كافر نيز هست .

در مورد مسئله مورد بحث - يعنى جهل به امام زمانِ هر دوران - نيز دو نوع جاهل ، قابل تصوّر است : جاهلى كه انكار كننده امام است ، و جاهلى كه انكار ندارد . حديثى كه تأكيد دارد مرگ بدون امام ، گم‏راهى است نه كفر ، ناظر به حال جاهلى است كه مجهول خود را انكار نمى‏كند ، و حديثى كه تصريح مى‏كند مرگ بدون شناخت امام ، مرگ كفر و نفاق و گم‏راهى است ، ناظر به حال جاهلى است كه منكِر امامت است .^۲

مرگ جاهليت ، اشاره به كُفر است يا گم‏راهى؟

پيش از اين توضيح داديم احاديثى كه شناخت امامِ حق را در همه دوره‏ها واجب دانسته و مرگ بدون شناخت او را مرگ جاهلى خوانده‏اند ، مورد اتّفاق مسلمين اند و به روشنى بر اين مطلب دلالت دارند كه با حذف مسئله امامت و رهبرى ، جامعه اسلامى به دوران جاهليت پيش از اسلام باز مى‏گردد .

مفاد احاديث اخير ، در واقع تأييد و تبيين احاديثى است كه مرگ بدون شناخت امام را مرگ جاهلى دانسته‏اند . نكته قابل تأمّل در اين احاديث ، آن است كه روايت حسين بن علا و روايت ابن ابى يعفور تصريح مى‏كنند كه مردن بدون امام ، مرگ در حالت كفر نيست ؛ بلكه مرگ در حالت ضلالت (و گم‏راهى) است ، و در مقابل ، روايت حارث بن مغيره تصريح مى‏نمايد كه مرگ بدون شناخت امام ، مرگ در حال كفر و نفاق و ضلالت است . بنا بر اين چگونه مى‏توان مفاد اين دو دسته از احاديث را در تبيين مرگ جاهلى با هم جمع كرد؟

براى پاسخ به اين سؤال بايد توجّه داشت كه «كفر» معانى مختلفى دارد^۱ و يكى از آنها كفر جهلى است . كفر جهلى ، به معناى پنهان كردن جهل با ادّعاى علم به مجهول است . كسى كه جهل خود را كتمان مى‏كند و مدّعى دانستن چيزى مى‏شود كه نمى‏داند ، كافر ناميده مى‏شود ، همان طور كه به كشاورز به دليل پنهان كردن دانه‏