197
دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ جلد دوم

دو . نياكان مادر امام عليه السلام‏

خبر دقيق، مستند و قابل اعتمادى از نياكان مادر امام مهدى عليه السلام در دست نيست و اكثر قريب به اتّفاق متونى كه به مادر ايشان اشاره كرده‏اند، وى را كنيز شمرده‏اند، چه متونى كه او را كنيز حكيمه خاتون معرّفى كرده‏اند و چه متونى كه به اسير رومى بودنش اشاره دارند. توصيف امام مهدى عليه السلام به «ابن خيرة الإماء»۱ و يا «ابن سيّدة الإماء»۲ به صراحت، بر كنيز بودن نرجس دلالت دارد و شكّى در كنيز بودن او باقى نمى‏گذارد.

تنها متن مخالف، گزارشى از شهيد اوّل در كتاب الدروس است، كه در آن، پس از نقل قول مشهور در باره نام نرجس عبارت:«وَقيلَ : مَريَمُ بِنتُ زَيدٍ العَلَوِيَّةُ »۳ آمده و مادر امام مهدى عليه السلام مريم ناميده و سيّد علوى دانسته شده است. طبيعى است كه چنين شخصيتى نمى‏تواند كنيز باشد .

روشن است كه اين گزارش ضعيف - كه نقل كننده آن نيز آن را تأييد ننموده و با لفظ «قيل» از آن ياد كرده است - نمى‏تواند در مقابل گزارش‏هاى فراوانى قرار گيرد كه وى را كنيز شمرده‏اند.

به گفته محدّث بحرانى، علّامه مجلسى در باره اين متن گفته است :
إنّ القول بكونها مريم بنت زيد العلويّة فى نهاية الضعف.۴
ادّعاى اين كه او ، مريم دختر زيد علوى است ، در نهايت ضعف است .
از سوى ديگر، كنيز بودن مادر امام مهدى عليه السلام امرى پذيرفتنى است، چنان كه مادر برخى ديگر از امامان نيز كنيز بوده‏اند.

امّا اين كه نرجس، قبل از ازدواج با امام عسكرى عليه السلام، كنيز عمّه ايشان بوده يا نه،

1.ر.ك : ص ۱۷۴ ح ۳۱۸ وص‏۱۷۶ ح ۳۱۹ و ح ۳۲۱ .

2.ر.ك : ص ۱۵۴ ح ۳۰۲ و ص ۲۱۴ ح ۳۳۹ .

3.ر.ك : ص ۱۷۲ ح ۳۱۴ .

4.الحدائق الناضرة: ج ۱۷ ص ۴۴۰ .


دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ جلد دوم
196

و در متون متعدّدى گزارش شده است. بسيارى از اين الفاظ مى‏توانند ناظر به القابى باشند كه ايشان به افتخار زادن امام مهدى عليه السلام بِدان متصف شده است، نه آن كه دقيقاً مطابق اصطلاح، «اسم» باشند (يعنى همه آنها «اسم» مصطلح نيستند).

صيقل يا صقيل، وصفى است كه به سبب وجود نور امام مهدى عليه السلام در وجود او يا به سبب درخشندگى و نورانى بودن چهره، بِدان متّصف شده است.

مَليكه نيز مى‏تواند وصفى باشد كه بر اساس اين كه ملك‏زاده رومى بوده، بدو داده شده است. در برخى از گزارش‏ها، مليكه نام او قبل از اسارت شمرده شده است‏۱ كه در صورت پذيرش اين گزارش‏ها بايد گفت : مليكه ترجمه عربى نام اصلى او بوده است؛ چون مليكه واژه‏اى عربى است، در حالى كه خاندان او به زبان رومى سخن مى‏گفته‏اند. اين نام، همچنين مى‏تواند مُعرّبِ نام رومى «مِليكا» باشد.

حكيمه نيز اشاره به كمال ذكاوت و عقل و درايت است و بانوان صاحب شخصيت و داراى عقل و رأى و نظر و كرامت را عقيله و حكيمه مى‏نامند.

سوسن، ريحانه و مريم، از نام‏هايى هستند كه به وصف خاصّى اشاره ندارند و مى‏توانند نام اصلى تلقّى شوند، چنان كه هر سه و همچنين نرجس، نام گل هستند. اين متون اگر اشاره به نام ديگر نرجس خاتون داشته باشند، مقبول اند وگر نه با متون قبل، معارض خواهند بود .

گفتنى است با وجود آن كه مطابق با رسم اعراب ، مردان و زنان معمولاً كنيه نيز داشته‏اند، امّا كنيه خاصّى براى نرجس ذكر نشده و تنها در برخى متون، وى با وصف «اُمّ القائم» توصيف گرديده، كه بيش از آن كه اشاره به كنيه باشد، ناظر به توصيف ايشان به عنوان مادر امام مهدى عليه السلام است .

1.ر.ك: ص‏۱۷۸ ح ۳۲۳. در دلائل الإمامة (ص ۴۹۳ ح ۴۸۸) آمده است: من مليكه ، دختر يسوعان بن‏

  • نام منبع :
    دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ جلد دوم
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری محمّد کاظم طباطبایی و جمعی از پژوهشگران، ترجمه: عبدالهادی مسعودی
    تعداد جلد :
    10
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8673
صفحه از 403
پرینت  ارسال به