مِنهاجاً ؛^۱ براى هر يك از شما پيامبران ، شرعه و منهاجى قرار داديم» و نيز به آيه «ثُمَّ جَعَلناكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها ؛^۲ و سپس ، تو را بر شريعتى از امر دين ، قرار داديم. پس از همان شريعت ، پيروى كن» ، ضميمه كنيم ، اين معنا به دست مى‏آيد كه شريعت ، عبارت است از طريقه‏اى خاص، يعنى طريقه‏اى كه براى امّتى از امّت‏ها و يا پيامبرى از پيامبران مبعوث به شريعت ، تعيين و آماده شده است ؛ مانند شريعت نوح عليه السلام ، شريعت ابراهيم عليه السلام ، شريعت موسى عليه السلام ، شريعت عيسى عليه السلام و شريعت محمّد صلى اللّه عليه و آله . امّا دين ، عبارت است از سنّت و طريقه الهى . پس كلمه دين ، معنايى عام‏تر از كلمه شريعت دارد و به همين جهت است كه شريعت ، نسخ مى‏پذيرد؛ ولى دين به معناى وسيعش قابل نسخ نيست.^۳
بر اين اساس، فرض ديگرى در فهم آيات و احاديث مربوط ، قابل طرح است. مى‏توان چنين در نظر گرفت كه بخشى از اهل كتاب ، ضمن اين كه در مسائل اصلى دين با مسلمانان به وحدت مى‏رسند، به نوعى مجاز شوند كه به بخشى از آداب و شعائر خويش ، باقى بمانند و آيين خود را تا حدّى حفظ كنند. البته اين كار ، مشروط به اصلاح اصول عقيدتى و نفى شرك و هر گونه مظاهر شيطانى از آيين آنهاست. اگر اين فرض قابل پذيرش باشد، ديگر نمى‏توان قاطعانه حكم كرد كه در جامعه مهدوى ، هيچ دينى جز اسلام ، باقى نمى‏مانَد.
تعابير برخى احاديث ، از ايمان آوردن مردم و شهادت دادن آنها به وحدانيت خدا و رسالت پيامبر اعظم صلى اللّه عليه و آله حكايت دارد؛ امّا اين به معناى آن نيست كه همه پيرو شريعت اسلام مى‏شوند؛ زيرا چنان كه هم‏اينك گروهى از مسيحيان بر اين اعتقادند كه پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله از جانب خدا برگزيده شده و فرستاده اوست و در عين حال ،

شده كه:
عيسى عليه السلام در ميان امّت من ، حاكم و امام عادلى است. عيسى عليه السلام صليب (چوبه دار) را مى‏كوبد و نابود مى‏كند ، خوك را مى‏كُشد، جزيه را از بين مى‏برد و صدقه را ترك خواهد كرد.^۱ در متن اين حديث نيز عبارت «يضع الجزية» آمده كه آن را به از بين بردن جزيه معنا كرده‏اند .

وحدت دين و كثرت شرايع‏

بر اساس آنچه در كتب لغت آمده ، تفاوتى ميان «دين» و «شريعت» قائل شده‏اند. به نظر لغت‏دانان ، دين ، موضوعى عام‏تر و شريعت ، خاص‏تر است.^۲ دين مانند درياست و شرايع ، آب‏راهه‏هايى هستند كه از آن دريا منشعب مى‏شوند. مفسّران نيز به اين تفاوت اشاره كرده‏اند. از باب نمونه ، گفتار علّامه طباطبايى در تفسير گران‏سنگ الميزان را مى‏آوريم:
از ظاهر قرآن كريم ، چنين بر مى‏آيد كه كلمه «شريعت» در معنايى خاص‏تر از معناى دين ، استعمال مى‏شود، چنان كه آيات زير بر آن دلالت دارد: «إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الْإِسْلامُ؛^۳دين نزد خدا [و مقبول درگاه او] تنها اسلام است» ، «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنهُ، وَ هُوَ فِى‏الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ ؛^۴ و كسى كه غير از اسلام ، دينى ديگر بپذيرد ، از او قبول نمى‏شود و او در آخرت ، از زيان‏كاران است» .
از اين دو آيه به خوبى بر مى‏آيد كه هر طريقه و مسلكى در پرستش خداى متعال، دين هست ، ولى دين مقبول درگاه خدا ، تنها اسلام است . پس دين از نظر قرآن ، معنايى عام و وسيع دارد. حال اگر آن دو آيه را به آيه : «لِكُلٍّ جَعَلنا مِنكُم شِرعَةً وَ