سرعت تحوّلات بر اثر رشد علم و فناورى باشند. با اين حال نمىتوان مقدار كم ذكر شده در برخى احاديث را با اين توجيه ، به طور عادى فهم كرد. اگر امرى معجزهآسا رخ دهد و هفت سال حكومت ايشان در واقع مطابق هفتاد يا يكصد و چهل سال شود،۱ مىتوان درك كرد كه در چنين زمانى ، آن تحوّلات عظيم در كل جهان رخ دهد. امّا اگر انتظار باشد كه صرفاً در همان هفت سال همه اين تحوّلات واقع گردد، به طور عادى ، قابل فهم نيست. افزون بر اين كه در اين احاديث ، راويان ضعيفى۲ وجود دارند كه اعتماد به صحّت حديث را بسيار كم مىكنند.
مخفى نگاه داشتن
روايت ابن عباس از پدرش از پيامبر صلى اللّه عليه و آله كه مىگفت پس از برپايى حكومت عدل مهدوى، هر قدر خدا بخواهد در زمين باقى مىماند ، گوياى تعمّدى بر مخفى ماندن مقدار حكومت امام زمان عليه السلام است. اين حديث ، نظر آية اللَّه صدر را در مورد تعمّد در مخفى نگاه داشتن مقدار زمان حكومت مهدى عليه السلام تقويت مىكند؛ امّا نمىتوان اين نظر را پذيرفته شده تلقى نمود؛ زيرا اگر چنين بود، جا داشت كه همه احاديث، اين گونه عمل كنند، نه اين كه در برخى ساليانى را مشخص كنند و در برخى ديگر ، ساليانى ديگر. اگر پيامبر صلى اللّه عليه و آله و اهل بيت عليه السلام مىخواستند چيزى را مخفى نگاه دارند، على القاعده ، آن را با كلمات مبهم بيان مىكردند و ساليان مشخّصى را ذكر نمىكردند. همچنين اجبارى در ذكر اين ساليان مشخّص در كار نبوده كه بخواهيم آنها را بر تقيّه حمل كنيم. شايد به همين دليل است كه مرحوم صدر اين قول را قوى نمىداند و آن را فقط در حدّ يك احتمال ، مطرح مىكند.۳
1.. بدين معنا كه زمان تغيير نكند؛ امّا تحولاتى كه در آن زمان كوتاه صورت مىپذيرد ، معادل هفتاد يا يكصدو چهل سال باشد.
2.. عبد اللَّه بن قاسم حضرمى و عبد الكريم بن عمرو خَثعمى .
3.. المهدى عليه السلام ، سيّد صدر الدين صدر : ص ۲۳۹ - ۲۳۸ .