دوره دوم : تنوع رهيافت‏

افزون بر نگاه ترديدآميز به مهدويّت، رهيافت‏هاى ديگرى هم ميان مستشرقان وجود دارد كه مهدويّت را فارغ از اعتبار آن، و از منظر تأثيراتش در انديشه اسلامى پژوهيده‏اند. اين رهيافت‏ها را مى‏توان دوره‏اى خاص در مطالعات مهدويّت‏پژوهى مستشرقان دانست.

۱ . رهيافت سياسى و جامعه‏شناختى‏

پيدايش برخى از فرقه‏ها بر اساس مهدويّت، و انشعاب‏هاى صورت‏گرفته در اين فرق و بازتاب‏هاى اجتماعى آن، از دوره قاجار توجّه غربيان را به خود جلب كرده بود. براى نمونه ادوارد براون در كتاب يك سال در ايران به خوبى تلاش كرده است كه اين تحول فرقه‏اى و تأثيرات اجتماعى آن را نشان دهد. روش براون امروزه در مطالعات دين‏پژوهى ، توسعه يافته و به طور گسترده مورد استفاده محقّقان قرار گرفته است.
در اين رهيافت فارغ از ترديدهاى دوره پيشين، آموزه مهدويّت به منزله پديده‏اى فرهنگى و تأثيرگذار در روابط اجتماعى و سياسى كشورهاى اسلامى، بويژه ايران، نگريسته مى‏شود و از منظر جامعه‏شناسى فرهنگى مورد پژوهش قرار مى‏گيرد. اين رويكرد بيشتر در مطالعات آمريكايى مشهود است.

پيوند مهدويّت شيعى با مسئله مديريت سياسى جامعه و توانمندى آن در ارائه دكترين جهانى شدن، در سه دهه اخير از مسائل جدى مستشرقان در مهدويّت‏پژوهى بوده است. ريشه اين مهم را بايد در تأثير اين آموزه در تحولات سياسى و اجتماعى ايران در سه دهه اخير جستجو كرد.
با رخداد انقلاب اسلامى ايران و تحقّق عينى نظريه ولايت فقيه در اداره جامعه، بار ديگر توجّه مستشرقان به مسئله مهدويّت اوج گرفت. در اين دوره مهدويّت به منزله راهبردى سياسى و مديريتى براى غربيان اهميّت يافت.

دوره اول : تشكيك و اسطوره‏پندارى مهدويّت‏

اين دوره با ترديدافكنى‏هاى گلدزيهر در اعتبار ميراث روايى اسلام و شبهه عدم وثاقت تاريخى روايات شروع شد و بعدها با اسطوره‏پندارى مهدويّت اسلامى توسط شاگردان او به اوج رسيد. گلدزيهر ديدگاه خود را در باره مهدويّت اسلامى چنين بيان مى‏كند:
انديشه مهدى، كه در اصل به عناصر يهودى و مسيحى برمى‏گردد، بعضى ويژگى‏هاى سَوشيانت زردشتى به آن اضافه شد. چنان كه اذهان خيال‏پردازان نيز به آن مطالبى افزود، و عقيده به مهدى مجموعه‏اى از اساطير شد... . آنان احاديثى را به پيامبر اسلام نسبت دادند كه اوصافِ دقيق مهدى در آن تصوير شده بود؛ در حالى كه اين احاديث به هيچ وجه در تأليفاتى كه احاديث صحيح را جمع‏آورى كرده، نيامده است.^۱
بعدها اين شبهه توسط مارگليوث در مدخل «مهدى» از دائرةالمعارف دين و اخلاق چنين تكرار شد:
احاديث را هر گونه هم تفسير كنند، دليل قانع‏كننده‏اى در دست نيست كه تصور كنيم پيامبر اسلام ظهور يك مهدى را براى احيا، تحقّق، اكمال و تقويت اسلام، لازم و حتمى شمرده باشد.
^۲
از مجموع پژوهش‏هاى نشر يافته توسط نويسندگان يهودى‏تبار به دست مى‏آيد كه اين رويكرد هنوز در ميان برخى از مستشرقان رواج دارد. شايان ذكر است كه ريشه تاريخى ترديد در اعتبار روايات مربوط به مهدويّت در جهان اسلام به ابن‏خلدون بر مى‏گردد. در دوره معاصر هم شبهه افسانه‏پندارى مهدويّت را احمد كسروى تكرار كرد.