زمينه‏ها و ابعاد اهميت‏

مهدويّت در پژوهش‏هاى استشراقى از چندين بعد مورد توجّه قرار گرفته است:
الف . نقش آموزه مهدويّت در تحولات سياسى جهان اسلام و بويژه انقلاب اسلامى ايران و پيدايش نظريه سياسى ولايت فقيه.
ب . نقش آموزه مهدويّت در پديدارى جنبش‏هاى اجتماعى - سياسى، همانند قيام فاطميان مصر (المهدى باللَّه) و مهدى سودانى.
ج . نقش آموزه مهدويّت در شكل‏گيرى فرقه‏هاى نوپديد و مدعيان مهدويّت و اختلافات درون‏فرقه‏اى آنها با يكديگر.
د . نگاه عرفانى و تصوف‏گونه به غيبت امام مهدى عليه السلام و تحليل تأثيرات آن.

سير تاريخى و قلمرو جغرافيايى‏

در يك نگاه مى‏توان تلاش‏هاى غربيان را در باره مهدويّت به سه گونه اروپايى، آمريكايى و اسرائيلى تقسيم كرد. در اين ميان پژوهش‏هاى آمريكايى بيشتر رويكردى كاربردى دارند و نتايج آن در تعامل سياسى - فرهنگى با جهان اسلام تأثيرگذار است. مستشرقان اروپايى در عرصه مهدويّت‏پژوهى پيشگام بوده‏اند و آثارى را، بيشتر به زبان فرانسوى، نشر داده‏اند. از نگاه عبد الجبّار ناجى، كه در كتاب التشيع و المستشرقون به معرّفى تلاش‏هاى مستشرقان در شيعه‏شناسى پرداخته است، نگاشته‏هاى اروپايى در موضوع مهدويّت شامل مباحث متنوعى است و در اين ميان برخى از آنان به طور خاص به شخص امام مهدى و غيبت ايشان توجّه داشته‏اند.^۱ اروپاييان فارغ از انگيزه‏هاى سياسى، بيشتر به دنبال شناخت مذهب شيعه به عنوان يك فرقه دينى بوده‏اند و اين وجه تمايز مطالعات اروپايى و آمريكايى در مهدويّت‏پژوهى به شمار مى‏آيد. در اينجا طبق همين دسته‏بندى سه‏گانه گزارش از مهدويّت‏پژوهى غربيان ارائه مى‏كنيم.

در اين ميان بعد از انقلاب اسلامى در ايران و تثبيت حكومت اسلامى - شيعى در اين كشور، زمينه‏هاى پيشين تحقيق در باره تشيّع پررنگ‏تر شد؛ امّا چنان كه در ادامه خواهد آمد، هيچ يك از اين تحقيقات از جامعيت لازم برخوردار نيست و يك‏سويه‏نگرى سياسى يا تاريخى در بيشتر آنها مشهود است.

مهدويّت در آثار مستشرقان‏

از ميان موضوعات متنوع مربوط به شيعه‏شناسى، مسئله امامت به دليل پيوندش با اساس اين مذهب جايگاه خاصى در مطالعات غربيان پيدا كرده است. مهدويّت نيز شاخه‏اى از مطالعات امام‏شناسى غربيان در شيعه‏پژوهى به شمار مى‏آيد كه از ابتدا چندان كانون توجّه نبوده است؛ با اين حال در مطالعاتشان به آن هم پرداخته‏اند. مهدويّت در پژوهش‏هاى استشراقى الزاماً به معناى «مهدى شخصى»، كه شيعيان دوازده‏امامى به آن اعتقاد دارند، نيست؛ بلكه بيشتر مربوط به «مهدى نوعى»، و شامل برخى مباحث حاشيه‏اى است. بيشتر پژوهشگران علاقه‏مند به مسائل مهدويّت در غرب يهودى، و برخى نيز مسيحى‏اند. يهوديان بيشتر گرايش صهيونيستى دارند و تحقيقاتشان بيشتر معطوف به مسائل بنيادى، و به لحاظ محتوايى مربوط به مسائل مرتبط با سياست و قدرت مى‏باشد. نگاه انتقادى و مغرضانه و تلاش براى تضعيف مبانى و مستندات تاريخى و روايى مهدويّت، از ويژگى‏هاى آثار اين گروه از مستشرقان است. نگاه مستشرقان مسيحى اندكى معتدل‏تر از يهوديان است. آنان بيشتر از منظر ارتباط مهدويّت اسلامى با آموزه رجعت مسيح در آخرالزمان به اين مطالعات مى‏پردازند و گويى آن را رقيبى در مقابل آموزه‏هاى فرجام‏شناختى خود مى‏بينند.