چهار . منجى در اديان چينى‏

اديان چينى به طور سنّتى بر پايه آيين‏هاى عبور از مراحل زندگى - يعنى تولد، بلوغ، ازدواج و دفن - و گردش ساليانه جشنواره‏هاى مبتنى بر تقويم دينى قرار دارد. عضويت توده اجتماعى مردم چين در اين اديان نيز از راه مشاركت آنها در اين قبيل آيين‏هاى گذار از مراحل زندگى و جشن‏هاى ساليانه به نمايش در مى‏آيد و نه از راه تن دادن عقلانى (روشن‏فكرانه) به مجموعه‏اى از آداب الهام‏شده. بنا بر اين دين چينى ماهيتى فرهنگى دارد تا كلامى. تمام سنن و نظام‏هاى دينى كه از بيرون وارد مجموعه پيچيده فرهنگ چينى شدند، براى ادامه بقا و فعاليت خويش ضرورى ديدند تا خود را با ارزش‏هاى دينى و فرهنگى سرزمين چين سازگار كنند.^۱
در فرهنگ چين سه آيين كنفوسيوس، تائو و بودا وجود داشته و دارد. اين سه آيين چنان به هم آميخته‏اند كه در ميان توده مردم دين واحدى به نام «سونگ جيائو» پديد آمده است. هر يك از اين سه، يكى از ابعاد اين دين را پوشش مى‏دهد. آيين كنفوسيوس بعد اخلاقى و شعائر گذار، آيين تائو نظام شناخت و برنامه‏هاى جشن‏هاى ساليانه، و آيين بودا تقليل رنج، نجات اخروى و مراسم مردگان را پوشش مى‏دهند.
آنچه در حوزه موعودباورى در اعماق جامعه چين نفوذ دارد، دو آيين تائو و كنفوسيوس است؛ چه از نظر متون دينى، و چه از نظر تأثيرى كه متون و تعليمات اين دو آيين در مردم چين داشته‏اند.
مباحث منجى موعود، هم در آيين كنفوسيوس و هم در متون آن آمده است. براى مثال مردى كه از طرف آسمان مأمور است، در دل‏هاى آدميان نفوذ مى‏كند و از آن رو در زمين صلح برقرار مى‏شود. كسى كه از طرف آسمان مأمور است در پيروى مقصد خود استوار مى‏ماند و از آن رو كره زمين رو به كمال مى‏رود.^۲

«شاكيه مونى» (بوداى تاريخى) حرمت مى‏نهند. به نظر مى‏رسد بيشترين تأثير ميتريه، از قرن دوم تا هشتم ميلادى بوده و نقطه اوج آن در حدود قرن پنجم بوده باشد.
سرانجام در آيين بودايى، «تَنْتْرَه يانه» به عنوان «دَيانى بوداسف» معرّفى شد. به طور خلاصه، موعود بودايى در اين تحولات، خدايى واحد با سه نقش متفاوت است كه در سه دوره و سه مكان متفاوت شكل مى‏گيرد: الف. انسانى معمولى در جهان خاكى در گذشته؛ ب . بوداى فرمان‏رواى قلمرو توشيتَه در زمان حاضر؛ ج . بوداى پاك بومى به نام «كتومتى» در آينده دور.
موعود بودايى نگاهى رو به آينده دارد؛ زيرا چنين شرايطى در رسيدن به نيروانه در گذشته وجود نداشته است. ولى از آن جا كه قبل از كم شدن طول عمر انسان‏ها نيز، دوره صلح و آرامشى مانند عصر ميتريه وجود داشته است، شايد بتوان از نظر اجتماعى و زندگى ظاهرى مردم، شباهتى با دوران گذشته پيدا كرد؛ ولى از نظر نجات معنوى يك حالت بى‏سابقه و آرمانى قلمداد مى‏شود و رو به آينده دارد.
تأثير متون دينى موعود بودايى بر زندگى مردم و حتّى رهروان بودايى، بيش از آن چيزى بوده كه در آثار كانونى و غير كانونى به آن اشاره شده است و عملاً مردم و رهروان بودايى ميتريه را بوداسفى زنده و تأثيرگذار مى‏دانسته‏اند و حتّى وصول به پيشگاه او را سنّتى هميشگى قلمداد كرده‏اند. گزارش‏هاى گونه‏گون و گاه متضاد متون مقدس آيين بودا، حاكى از فراز و نشيب در انديشه موعود، و تطوّر آن به صورت انديشه‏اى قابل درك، هم براى رهروان بودايى و هم عوام، و قابل استفاده براى حاكمان و سياست‏مداران است. پس بايد گونه‏هاى موعود بودايى را، كه در طول قرن‏ها دستخوش تغيير بوده است، نسبت به سنت‏هاى مختلف در برخى از ويژگى‏هاى ظاهرى و مفهومى متفاوت دانست.