گاهی نیز روایات در مقام توصیف و تبیین برخی از مفردات آموزه‏های اعتقادی هستند، مثل روایتی که ربیع بن مُسلم از امام کاظم علیه السلام نقل می‌کند:

قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنِ (الصَّمَد). فَقَالَ: «الصَّمَدُ الَّذِی لَا جَوْفَ لَه».^۱

از موسى بن جعفر علیه السلام شنیدم که در پاسخ شخصى که از آن جناب پرسید (الصّمد) یعنى چه؟ فرمود: «صمد آن چیزی است که جوف ندارد».

گاه نیز ادلّه نقلی، در مقام اثبات یک آموزه اعتقادی هستند. البتّه این گونه روایات در موارد مختلفی نقل شده و از جهت تعداد هم فراوان هستند. در این جا برای نمونه، به روایتی از هشام بن حکم بسنده می‏کنیم:

کَانَ مِنْ سُؤَالِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: «مَا الدَّلِیلُ عَلَى صَانِعِ الْعَالَمِ؟». فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: «وُجُودُ الْأَفَاعِیلِ الَّتِی دَلَّتْ عَلَى أَنَّ صَانِعَهَا صَنَعَهَا. أَ لَا تَرَى أَنَّکَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَى بِنَاءٍ مُشَیّدٍ مَبْنِیّ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ بَانِیاً وَ إِنْ کُنْتَ لَمْ‏ تر الْبَانِی وَ لَمْ تُشَاهِدْهُ».^۲

زندیقی که به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام آمده بود، از آن حضرت پرسید: «چه دلیل قاطعی بر وجود صانع عالم (سازنده دانا) دلالت دارد؟». امام فرمود: «دلیل بر وجود صانع جلیل، فعل‌هاى محکم و متقنی است که دلالت بر صنعت صانع می‌کند. اى زندیق! هرگاه تو به بنایى برافراشته و استوار بنگری، به تحقیق در می‌یابی که معمار و سازنده‌ای دارد؛ هرچند تو آن معمار را ندیده باشى».

۲. وظیفه انگیزشی و توصیه‌ای

در کارکرد انگیزشی و توصیه‌ای، هدف، ایجاد داعی و انگیزه برای اعتقادورزی

مَعَهُ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیاءَ بَدِیعاً وَ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ الْأَسْمَاءَ وَ لَمْ تَزَلِ الْأَسْمَاءُ وَ الْحُرُوفُ لَهُ مَعَهُ قَدِیمَةً فَکَتَبَ. لَمْ یزَلِ اﷲ مَوْجُوداً ثُمَّ کَوَّنَ مَا أَرَادَ. لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ وَ لَا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ تَاهَتْ أَوْهَامُ الْمُتَوَهِّمِینَ وَ تَقْصُرُ طَرْفُ الطَّارِفِینَ وَ تَلَاشَتْ أَوْصَافُ الْوَاصِفِینَ وَ اضْمَحَلَّتْ أَقَاوِیلُ الْمُبْطِلِینَ عَنِ الدَّرْکِ لِعَجِیبِ شَأْنِهِ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ عَلَى عُلُوِّ مَکَانِهِ فَهُوَ بِالْمَوْضِعِ الَّذِی لَا یتَنَاهَى وَ بِالْمَکَانِ الَّذِی لَمْ یقَعْ عَلَیهِ عُیونٌ بِإِشَارَةٍ وَ لَا عِبَارَةٍ.هَیهَاتَ هَیهَات!».^۱

شخصى از حضرت ابوالحسن (امام على النّقى) علیه السلام از توحید ایزد علّام پرسید. امام فرمود: «خداى  عزّ و جلّ هرگز از یگانگى زایل نشد و در ازل تنها بود و هیچ چیز با او نبود. پس از آن، خلق اشیاء نمود و به واسطه نفس اقدس و ذات مقدّس خود، اختیار اسما فرمود و اسما و حروف با حضرت واحد علیم در قدیم بودند و هرگز از او زایل نبودند. پس، از این جا است که نوشته شده که خداى عزّ و جلّ در ازل موجود لم یزل است. بعد از آن تکوین و ایجاد آنچه را مراد و مطلب خلّاق العباد بود اراده نمود. قضا و امر قادر واحد، به هیچ وجه ردّ نگردد و حکم عالم واهب بعد از اراده وقوع امر، در تراخى و معقّب نماند. اوهام متوهّمین در ذات ربّ العالمین، حیران است و نظرات طارقین قاصر و واله، و اوصاف واصفین حقایق صفات کامله ارحم الرّاحمین متلاشى و متشابه و أقوال مبطلین مضمحلّ و مکاره از ادراک ذات پروردگار عظیم به واسطه شگفتیِ شأن او و علوّ مکان مهیمن سبحان و حضرت الهى در موضع و محلّ لا یتناهى است و به مکانی است که به هیچ وجه نمی‌توان با چشم بدو اشاره نمود و با عبارت و بیان، نمی‌توان ذکرش کرد. هیهات، هیهات [از جمعى که ادراک این سخنان نتوانند نمود]».^۲