کیسه جواهرى داشته باشى و کسى به تو بگوید: در این کیسه اشرفى هست، و تو بگویى نیست، او به تو بگوید: اشرفى را براى من تعریف کن، و تو اوصاف آن را ندانى، آیا تو می‌توانى ندانسته، بگویى: اشرفى در کیسه نیست؟». گفت: «نه». امام فرمود: «جهانِ هستى که درازا و پهنایش از کیسه جواهر بزرگ‌تر است. شاید در این جهان مصنوعى باشد؛ چراکه تو صفت مصنوع را از غیر مصنوع تشخیص نمی‌دهى!». عبد الکریم در ماند.^۱

در این روایت به وضوح، فردِ منکرِ خدا به جایی رسانده می‏شود که در درون خود می‏یابد که انکار وی، پایه و اساس ندارد و گاه به همین امر نیز اقرار می‏شود؛ ولی شاید تعصّب مانع از اسلام آوردن او می‏شود.

در پاره‏ای مواقع، با تذکّر به آیات آفاقی نیز می‏توان به این هدف دست یافت. انسان با مشاهده موجودات عالم و تفکّر درباره آن‌ها، می‏یابد که این جهان از چنان نظمی برخوردار است و چنان عظمتی بر آن حاکم است که باید سازنده‏ای داشته باشد و محال است چنین وجودی، بدون به وجودآورنده‏ای تحقّق یافته باشد. به همین جهت، سیر آفاقی یکی از راه‌های اثبات خداشناسی شمرده شده است.^۲

لازم به یادآوری است که انبیا و اولیا در استفاده از آیات آفاقی برای تذکّر به معرفت فطری، گاه موانع ذهنی را برطرف می‏کنند و فرد از جهت ذهنی، تصدیق به وجود خدا می‏نماید که این بحث همان اثاره عقول است و می‏تواند مقدّمه‏ای برای تذکّر باشد، ولی عین تذکّر نیست. گاهی نیز انبیا و اولیا با تمسّک به آیات آفاقی و انفسی و دستور به تفکّر در آن‌ها، موانع غفلت را برطرف می‏نمایند و فرد را به یافته قلبی خود ارجاع می‏دهند؛ زیرا مطابق ادلّه

مطالبى را که در میان داشتیم، دنبال کنى؟». گفت: «همین را خواستم، اى پسر پیغمبر!». امام به او فرمود: «تعجّب است از این‌که تو خدا را منکر باشى و به این‌که من پسر رسول خدایم، گواهى دهى!». گفت: «عادت، مرا به این جمله وادار می‌کند». امام فرمود: «پس چرا سخن نمی‌گویى؟». عرض کرد: «از جلال و هیبت شما است که در برابرتان زبانم به سخن نمی‌آید. من دانشمندان را دیده‌ام و با متکلّمان مباحثه کرده‏ام، ولى مانند هیبتى که از شما به من دست داد، هرگز برای من روى نداده است». امام فرمود: «چنین باشد؛ ولى من درِ پرسش را به رویت باز می‌کنم».

سپس به او توجّه کرد و فرمود: «تو مصنوعى یا غیر مصنوع (ساخته‏شده‌اى یا نساخته و خودرو پیدا شده‏اى)؟». عبدالکریم بن ابى العوجاء گفت: «ساخته نشده‏ام». امام فرمود: «براى من بیان کن که اگر ساخته شده بودى، چگونه می‌بودى؟». عبدالکریم مدّتى دراز سر به گریبان برده، پاسخ نمی‌داد و با چوبى که در مقابلش بود، ور می‌رفت و می‌گفت: «دراز، پهن، گود، کوتاه، متحرّک، ساکن؛ همه این‌ها صفت مخلوق است». امام فرمود: «اگر براى مصنوع صفتى جز این‌ها نمی‌دانى، باید خودت را هم مصنوع بدانى؛ زیرا، در خود از این امور حادث شده مى‏یابى». عبدالکریم گفت: «از من چیزى پرسیدى که هیچ کس پیش از تو نپرسیده و کسى بعد از تو هم نخواهد پرسید». امام فرمود: «فرضاً بدانى در گذشته از تو نپرسیده‏اند، از کجا می‌دانى که در آینده نمی‌پرسند؟ علاوه بر این‌که با این سخن، گفتار خود را نقض کردى؛ زیرا تو معتقدى که همه چیز از روز اوّل مساوى و برابر است. پس چگونه چیزى را مقدّم و چیزى را مؤخّر می‌دارى؟ (یعنى تو که منکر صانع هستى، نسبت وجود و عدم را به اشیاء و حوادث، برابر می‌دانى و تقدّم و تأخّرى قائل نیستى. پس چگونه در کلامت گذشته و آینده آوردى؟). اى عبدالکریم! توضیح بیش‌ترى برایت دهم: بگو بدانم اگر تو