ادبیات و شیوه بیان متناسب انتخاب کرده است. متون وحیانی در مواجهه با افراد منکر خداوند، ابتدا سعی نموده‏اند آن‌ها را از حالت انکار بیرون آورند و به مقام احتمال برسانند. بدین معنا که اگر مخاطبی منکر وجود خدا و غافل از معرفت به خداوند است، با وجود حالت انکار و غفلت نمی‏توان او را به معرفت اﷲ متذکّر نمود؛ بلکه باید ابتدا حالت انکار را از وی زدود. برای زدودن این حالت، باید وی را از جزمِ به نبودن خدا، به احتمال وجود خدایی برای جهان رساند.^۱

برای خارج ساختن فرد منکر از حالت انکار و رساندن وی به حالت احتمال، باید عجز وی نسبت به رسیدن به حقایق اشیای موجود در عالم و معرفت ارتباط میان اجزای عالم و احاطه به خاصیت‏های اشیاء را یادآور شد. سپس به او فهماند بشری که در درک این امور محسوس چنین در مانده است، چگونه می‏تواند خالق و صانع خود را انکار نماید؟^۲

در منابع اسلامی برای ایجاد احتمال در ذهن فرد منکر، گاه به دلالت ذاتیِ موجودات بر مخلوقیت^۳ اشاره کرده‏اند. در این منابع، بر تباین وجودی میان خالق و مخلوق تأکید شده است. انسان اگر به خود و محیط پیرامون خود توجّه نماید، می‏یابد که همه موجودات امکانی در تحقّق و هستی خود، محتاج به صانع و خالقی هستند که از صفت آن‌ها ـ حدوث و خلق ـ مبرّا است. یکی از بهترین راه‌ها برای تذکّر به معرفت اﷲ و وجود خداوند، بهره‌گیری از همین وجدان عمومی است. همان‌گونه که در روایت زیر به وضوح چنین امری به تصویر کشیده شده است. راوى می‌گوید:

روز دیگر ابن ابى العوجاء بر گشت و در مجلس امام صادق علیه السلام خاموش نشست و دم نمی‌زد. امام فرمود: «گویا آمده‏اى که بعضى از

پیمان گرفت ـ بر آن آفرید. خدا می‌فرماید: (أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ؛ مگر من پروردگار شما نیستم؟) و در آن [پیمان]، مؤمن و کافر هر دو بودند.^۱

ج ـ نقش انگیزشی (ایجاد حالت اضطرار و التجاء)

همان گونه که در ادلّه اثبات‌گر فطرت و معرفت فطری گفته شد، یکی از حالاتی که انسان به وضوح می‏تواند معرفت فطری از خدا را به یاد بیاورد، پیدایش حالت اضطرار است. وقتی انسان از همه مردم قطع امید کند، در دلش هنوز امیدی به یک قدرت برتر دارد. حالت اضطرار، باعث می‏شود که پرده‏های غفلت کنار رود و انسان به امر درونی و وجدانیِ خود آگاه شود. انبیا و ائمّه علیهم السلام می‏توانند برای یادآوری معرفت فطری در انسان و بیداری فطرت انسانی، دست به ایجاد حالت اضطرار بزنند تا در سایه آن، افراد به سمت خدا روی بیاورند.

در روایتی نقل شده است که گروهی از شیعیان به محضر امام سجّاد علیه السلام رسیدند و از ظلم و ستم روا داشته شده به آن‌ها مخصوصاً از این‌که در منبرها به حضرت علی علیه السلام جسارت می‏شد، شکایت کردند. حضرت نگاهی به آسمان کرد و گفت: «خدایا! منزّهی تو. چه قدر بزرگی! آن قدر به بندگانت مهلت دادی تا خیال کردند که تو کاری به آن‌ها نخواهی داشت». سپس به امام باقر علیه السلام فرمود که فردا به مسجد برود و بعد از دو رکعت نماز، کاری کند تا در اثر آن، مردم متنبّه شوند و به سوی خدا بیایند. حضرت نیز طبق امر پدر، به مسجد رفت و بعد از نماز خواندن، به اعجاز الهی موجبات ترس مردم را فراهم آورد و مردم با دیدن حادثه، به خود آمدند و از ترک امر به معروف و نهی از منکر و رواج امور باطل و غفلت از خداوند پشیمان شدند.^۲

د ـ نقش رفع موانع (از بین بردن موانع فطرت)

متون وحیانی برای از بین بردن موانع فطرت، با توجّه به مخاطب و خصوصیت او،