335
روش‌شناسی استنباط در علم کلام

دیگران به درجاتی، این امور را درک می‏کنند. البتّه دیگران هم پس از آن‌که انبیا موانع را برطرف کردند و عقل انسان را تربیت نمودند، می‏توانند همه این موارد را بفهمند.۱

در واقع، عقول به مستقلّات عقلیه نیز آگاهی يکسان ندارند، بلکه دارای مراتب‏اند و مرتبه اعلای آگاهی را عقل کامل دارد که مصداق آن رسول‌اللّه صلی الله علیه و آله و انبیا و امامان هستند. پس آن‌ها با تربیت عقل و رفع موانع باعث می‏شوند که بشر در ادراکات مستقلّ عقل نیز توفيق يابد. همین امر، نشان‌دهنده نقش مهمّ انبیا در اثاره عقول است.

علامه طباطبایی نیز در مقام پاسخ به اشکال مذکور، معتقد است عقلی که انسان را به پيروی از صالحان دعوت می‏کند، عقل عملی است نه عقل نظری، ولی مقدّمات عقل عملی نیز احساسات باطنی است. از میان احساسات باطنی، آنچه پيش از همه در انسان فعلیت می‏يابد، قوای شهویه و غضبیه است؛ بر خلاف قوّه ناطقه که بالقوّه است و از همین رو، محلّ اختلاف است و نمی‏تواند حکمی واحد صادر کند. پس قوّه ناطقه به جهت بالقوّه بودن، کارساز نیست و آنچه فعلیت دارد (عقل عملی و قوای شهویه و غضبیه) نیز نمی‏تواند موجب خروج عقل از حالت شأنی به فعلی باشد. لذا انبیا برای اثاره عقول و به فعلیت رساندن عقل آمده‏اند.۲

در تفسیر مواهب الرحمان نیز مشابه اين سخن، آمده است:

اگر عقل به تنهایی تصوّر شود، بدون آن‌که با افکار مادّی و احساسات ناشی از قوای شهویه و غضبیه درگیر و مأنوس گردد، قطعاً برای ارشاد انسان کافی است؛ زیرا عقل، نور الهی است. امّا چنین عقلی را کجا

1.. ر.ک : بنی هاشم، سیدمحمد، «عقل از دیدگاه میرزای اصفهانی» در مجموعه مقالات سرچشمه حکمت ص۳۰۲ ـ ۳۰۵.

2.. ر.ک : طباطبایی، الميزان فى تفسير القرآن: ج۲ ص۱۴۸.


روش‌شناسی استنباط در علم کلام
334

پس تسویه نفس، به این است که تمام قوای لازم برای سعادت، در انسان قرار داده شده است؛ چه قوای ظاهری و چه قوای باطنی. در کنار آن، تمام خیرات و شرور و نفع و ضرر و سعادت و شقاوت و حسن و قبح نیز به وی الهام شده است. به يمن عقل نيز می‏توان میان حسن و قبح فرق گذاشت. با ارسال رسل نیز حجّت الهی بر بندگانش تمام می‏شود و جای هیچ عذر و بهانه‏ای باقی نمی‏ماند.۱

برخی برای پیامبران نقش اثاره‏گری قائل نیستند و می‏گویند: خداوند در نهاد هر انسانی عقل قرار داده است که خود تحریک‏کننده به سوی افعال خوب و بازدارنده از افعال ناپسند است و جمیع معارف نیز در فطرت انسانی به نحو اقتضا و استعداد، وجود دارد. پس همین عقل در رشد و شکوفايی استعدادهای انسان کفایت می‏کند و می‏تواند تحریک‏کننده و بازدارنده انسان باشد. انبیا نیز مطابق تقریر فوق، همین نقش را ایفا می‏کنند. پس نیازی به ارسال رسل نیست.

نقد مذکور را به انحای گوناگون پاسخ گفته‏اند. میرزا مهدی اصفهانی معتقد است که به حسب واقع، امور دو قسم است: قسم اوّل، اموری است که عقل هیچ بشری حتّی خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله، به طور مستقل نمی‏تواند به ملاک آن، یعنی حسن و قبح آن، دست یابد. قسم دوم، مستقلّات عقلیه است که هر چند همه انسان‏ها همه آن را درک نمی‏کنند، عقل کامل می‏تواند همه این امور را در یابد و

1.. طيّب، أطيب البيان فی تفسير القرآن: ج۱۴ ص۱۳۰؛ مکارم، الأمثل فى تفسير کتاب اﷲ المنزل: ج۲۰ ص۲۳۵ ـ ۲۳۶؛ حسينى همدانى، انوار درخشان: ج۱۸ ص۹۴ ـ ۹۵ و ۱۶۳ ـ ۱۶۴.

  • نام منبع :
    روش‌شناسی استنباط در علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 25894
صفحه از 435
پرینت  ارسال به