مجموع و برآورد بررسی‏های سندی و محتوایی، ظن و اطمینان به مفاد آن حاصل بشود.

بررسی محتوایی در امور اعتقادی، کمی متفاوت با مسائل فقهی است؛ زیرا مسائل فقهی تقریباً از هم گسسته و به صورت بسته‏های جداگانه است. مثلاً باب زکات، جدا از صلات است و حتّی اکثر ریز مسائل موجود در صلات، با یک‌دیگر ارتباط چندانی ندارند؛ به خلاف مسائل اعتقادی که به صورت یک بسته واحد و نظام‌وار لحاظ می‏شوند. به همین جهت، معنا ندارد به مفاد و محتوای گزاره‏های دال بر تجسیم و تشبیه و غیره، ظن در مرتبه پایین پیدا نمود، تا چه برسد به مرتبه بالای ظن و اطمینان. شاید دلیل مذکور، به جهت قیاس مسائل اعتقادی با مسائل فقهی صورت گرفته و نحوه بررسی روایات یکسان تلقّی شده است؛ در حالی که اتّفاقاً در این امر باید با دیده تفکیک نگریست. در اعتقادات، جامع‌نگری و نظام‌وار تفکّر کردن، اصل و پایه است و همین امر موجب می‏شود که نسبت به مفاد برخی از گزاره‏ها هیچ ظنّی ایجاد نشود؛ در حالی اگر دید جامع‌نگری وجود نداشته باشد و هر گزاره جدا از دیگر گزاره‏ها در نظر گرفته شود. ممکن است به مفاد همان گزاره، ظن و گمان داشت.

دلیل نهم: دستور به کسب علم در اعتقادات. مطابق برخی از نصوص، مثل آیه (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ)،^۱ که پیامبر را مورد خطاب قرار داده، آن حضرت موظّف بود که در مورد توحید، «علم» داشته باشد و بر طبق آیه (إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اﷲ فَاتَّبِعُونِی يُحْبِبْکُمُ اللَّهُ)^۲ نیز تأسّی به پیامبر، بر همه امّت اسلامی لازم است. پس امّت نیز باید همانند پیامبر، در مسئله توحید علم پیدا کنند. در نتیجه، در

گاه ممکن است ظن به حکم وجود داشته باشد و گاه نیز حتّی با وجود شک و تردید در حکم، وظیفه فعلی مکلّف تعیین می‏شود؛ ولی در اعتقادات، این فعل همیشه با شناخت همراه است، چه شناخت یقینی و چه شناخت ظنّی.

دلیل هشتم: راه‌یابی ظن در اعتقادات، آثار سوئی دارد. شکّی نیست که اعتقادات مهم‌ترین و زیربنایی‌ترین رکن دین است؛ به‏ گونه‌ای که لطمه دیدن یا ویران شدن آن، موجب ویرانی تمام روبناهای آن از جمله فقه و اخلاق خواهد شد. نمی‏توان تصوّر کرد که زیر بنای دین از بین برود، ولی فقه و اخلاقِ مبتنی بر آن هیچ لطمه‏ای نبینند. همین امر، ما را وا می‏دارد که نظام اعتقادی را بر پایه‏ای استوار بنا کنیم تا صدمه‏ای به دین و اخلاق و فقه وارد نشود. راه‌یابی ظن در امور اعتقادی اوّلاً، نظام اعتقادی را در معرض زوال قرار می‏دهد و احتمال ویرانی و فرو ریختن بخش مبتنی بر ظنون وجود دارد و ثانیاً، تبعات دیگری نیز در پی دارد. وقتی بتوان در امور اعتقادی ظنون را به کار گرفت، باید شاهد راه‌یابی آموزه‏هایی باشیم که برای خداوند جسم ثابت می‏کنند و یا بشنویم که وقتی جهنّم از کفّار و اهل جهنّم پر نشد، خداوند پای خود را در جهنّم فرو می‌برد! و یا کسانی بگویند که خداوند هر شب به آسمان دنیا نزول می‏کند!^۱ چنین اعتقاداتی، در اثر راه‌یابی ظنون به وادی اعتقادات است.^۲

نقد: وقتی از امکان جای‌گزینی ظنون در اعتقادات بحث می‏شود، قطعاً مراد این نیست که هر نوع ظنّی حجّت است، بلکه ظنون خاص مدّ نظر است؛ ظنّی که پشتوانه علمی دارد و از مرتبه بالای ظن نیز برخوردار است، مثل ظنّ اطمینانی. در امور اعتقادی، نگاه محدود به سند روایت نیست تا اگر سند روایت صحیح بود و ظن از آن به دست آمد، همان را در پیروی ظن کافی بدانیم؛ بلکه علاوه بر بررسی سندی، بررسی محتوایی نیز صورت می‏گیرد تا از