217
روش‌شناسی استنباط در علم کلام

یا منکر چنین خالقی هستند. اگر وجود خالق را بپذیرند که معنا ندارد بگویند: «خالق عالم مغلول و مقیّد است»، چون این حرف به ذهن هیچ عاقلی نمی‏رسد، و اگر هم منکر خالق عالم باشند که در این صورت، این کلامشان لغو و بی‌فایده است. پس باید مراد از ید، نعمت باشد تا بتوان معنایی برای کلام یهود تصوّر نمود و به مبارزه با آن پرداخت.

در مورد آیه (لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ) در میان علما دو نظر وجود دارد. طبق دیدگاه نخست، منظور از «دست‏ها» صفت قائم به ذات خداوند است که به واسطه آن، خلقت  آن هم به وجه تکریم  صورت می‏گیرد. دیدگاه دوم این است که مراد از دست در این آیه نیز قدرت است و علّت مثنّی ذکر شدن دست نیز به جهت کثرت عنایت به خلقت حضرت آدم علیه السلام است. معمولاً انسان‌ها نیز وقتی می‏خواهند در بعضی از امور مهم مبالغه کنند، همین تعبیر «عملتُ بِیَدَیّ؛ با دو دست خودم انجام دادم» را به کار می‏برند.

در آیه (بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ) نیز مراد از ید، نعمت است؛ زیرا در جواب قول یهود ذکر شده و علّت مثنّی ذکر شدن ید نیز بیان کثرت نعمت و عمومیت آن برای خلق است.۱

۲ ـ ۲ ـ ۲. رؤیت پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام توسّط محتضر

شیخ مفید از همین شیوه بهره می‏گیرد و در مورد روایات دال بر رؤیت پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام توسّط محتضر، دست به تأویل می‏زند. طبق برخی از نصوص، کسی که در آستانه مرگ است، در لحظات آخر زندگی خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام را می‏بیند. این، امری است که تقریباً شیعه امامیه بر آن اجماع دارند؛ امّا در معنای رؤیت، بحث‏هایی

1.. فاضل مقداد، اللوامع الإلهية فی المباحث الکلامية: ص۱۷۳ ـ ۱۷۵.


روش‌شناسی استنباط در علم کلام
216

کَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ)۱ نیز سازگاری ندارد؛ زیرا مطابق این آیه هیچ چیزی مثل خداوند نیست و هیچ مشابهتی میان خالق و مخلوق وجود ندارد. قید «بلا کیف» نیز نمی‏تواند راه فرار محسوب شود. پس حمل «ید» بر معنای عرفی، با آیه فوق سازگار نیست. در نتیجه، باید دست به تأویل زد.

به همین جهت، متکلّمین شیعی برای تنزیه خداوند از این تشبیه و پرهیز از نسبت دادنِ جسم به خداوند، دست به تأویل زده‏اند. فاضل مقداد درباره صفاتی که به خداوند نسبت داده شده ولی به ظاهر صبغه جسمیت در آن وجود دارد، به تفصیل اظهار نظر می‏کند و تک تک الفاظ را بررسی می‏کند. در باب اطلاق واژه «ید» بر خداوند می‏گوید:

واژه ید، گاه به صورت مفرد برای خداوند به کار رفته است، مثل: (يَدُ اﷲ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ)۲ و (يَدُ اﷲ مَغْلُولَةٌ)۳ و گاهی نیز به صورت تثنیه به کار رفته است، مثل: (لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ)۴ و (بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ)۵ و در برخی موارد نیز به صورت جمع به کار رفته است، مثل: (مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينا).۶ واژه ید وقتی در معنای مجازی به کار گرفته شود، می‏تواند یکی از چند معنا را برساند: قدرت، نعمت، بیان تأکید و ایجاد ارتباط در کلام.

حال در مورد این الفاظ باید گفت: ید در آیه اوّل: (يَدُ اﷲ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ) به معنای قدرت است؛ یعنی قدرت خداوند بر قدرت آن‌ها غالب است. در آیه دوم: (يَدُ اﷲ مَغْلُولَةٌ) مقصود نعمت است؛ زیرا این آیه در مورد کلام یهودیان است و آن‌ها نیز یا به وجود خالق در این عالم اقرار دارند و

1.. شورا: آیۀ ۱۱.

2.. فتح: آیۀ ۱۰.

3.. مائده: آیۀ ۶۴.

4.. ص: آیۀ ۷۵.

5.. یس: آیۀ ۷۵.

  • نام منبع :
    روش‌شناسی استنباط در علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 26739
صفحه از 435
پرینت  ارسال به