215
روش‌شناسي علم کلام

هیچ یک از وعده‌ها و وعیدهای او نمی‌توان اعتماد کرد. همچنین خداوند می‌تواند معجزه را به دست پیامبران دروغین، عملی سازد که با این فرض دیگر نمی‌توان از راه معجزه، نبوت پیامبران راستین را اثبات کرد.۱ یا لازمه سخن کسانی که حسن و قبح عقلی را نفی می‌کنند و حسن و قبح شرعی را می‌پذیرند، امکان این خواهد بود که خداوند به جای امر به راستگویی، به دروغگویی امر کند و به جای نهی از دروغگویی، از راستگویی نهی کند، که در این صورت آنچه تاکنون خوب بوده، بد خواهد شد و آنچه تاکنون بد بوده، خوب خواهد شد و این به معنای جایز بودن تبدل ارزش‌های اخلاقی است که امری مردود است.۲

روش ارجاع به بدیهیات

برخی امور از وجدانیات است و انسان با مراجعه به خود به حقانیت مطلبی و باطل بودن عقیده مقابل آن می‌رسد. مثلاً در مورد بحث جبر و اختیار مطلب از این قرار است. متکلم در رد جبر، شخص جبرگرا را به این حکم بدیهی عقلی متوجه سازد که عقل بین حرکت اختیاری انسان با حرکت سنگ در حال سقوط، فرق می‌گذارد و فرق آن دو را در اختیاری بودن اولی و غیراختیاری بودن دومی می‌داند و این‌که علم به این فرق، بدیهی است و نیازمند استدلال نیست.۳روش همگامی با مخاطب
هر بحثی با مخاطب، زمانی می‌تواند به ثمر بنشیند که بحث از نقطه مشترک شروع شود. اگر بدون شروع از نقطه مشترک و واحد بحث آغاز شود، نتیجه‌ای غیر از سرگردانی و عقیم ماندن بحث پیش نخواهد آمد. پیدا کردن نقطه مشترک گاهی به این است که هر دو طرف برخی از مبانی را قبول دارند و بدان ملتزم هستند و گاه بدین صورت است که متکلم با مخاطب مماشات می‌کند و نقطه‌ای را مشترک فرض می‌کند و بحث را از آن

1.. علامه حلى، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۴۲۱.

2.. همان، ص۴۱۹.

3.. همان، صص۴۲۵ _ ۴۲۴.


روش‌شناسي علم کلام
214

فکر، بی نیازی از پیامبر با وجود حکم عقل است زیرا به نظر آنها احکام شرع از دو حال خارج نیست یا موافق عقل است که در این صورت نیازی به تکرار مجدد آن حکم از جانب شرع نیست و یا حکم شرع مخالف عقل است که در این صورت التزام به آن و تبعیت از آن مجاز نیست. پس با وجود حکم عقل، بعث رسل لازم نیست و در نتیجه بعثت انبیاء عبث است. متکلمان این مبنا را نمی‌پذیرند چون پیامبر می تواند مطالبی را بیاورد که عقل آن را بیان نکرده ودر عین حال ضد عقل هم نیست.۱
نمونه دیگر رد عقیده معارض در مناظره پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با یهودیان مشهود است، ادعای یهودیان این بود که عزیر پسر خداست، مبنای آنها برای ادعای‌شان این بود که عزیر چون پس از آن که تورات از بین رفته بود، آن را برای بنی اسرائیل بازسازی کرد واین کار را انجام نداد، مگر از آن رو که پسر خدا بود. پیامبر صلی الله علیه و آله برای رد آنها، با یک پاسخ نقضی مبنای سخن آنان را در هم کوبید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا عزیر پسر خدا باشد و موسی که تورات را برای شما آورد و معجزه‌هایی که خود شما هم می‌دانید، از وی دیده شد، پسر خدا نشد؟ و اگر عزیر به خاطر بزرگواری در بازسازی تورات پسر خدا شد، موسی باید به پسر خدا بودن، اولی و سزاوارتر باشد... ۲

روش رد لوازم دیدگاه

گاهی اعتقاد فردی به یک دیدگاه، توجه صرف به خود آن دیدگاه است، بدون این‌که به لوازم غیرقابل قبول آن توجه داشته باشد. اگر چنین فردی به لوازم دیدگاه مورد قبول خود، توجه پیدا کند به راحتی از دیدگاهش دست برخواهد داشت. برای مثال در کتاب‌های کلامی برای رد نظریه جواز انجام کار قبیح توسط خداوند، از این روش استفاده شده است؛ زیرا لازمه پذیرش این نظریه، امکان دروغگویی خداوند است که در این صورت به

1.. علامه حلى، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۴۸.

2.. فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: فکیف صار عزیر ابن الله دون موسی، و هو الذی جاءهم بالتوراةو رُئِیَ منه من المعجزات ما قد علمتم، و لئن کان عزیر ابن الله، لما ظهرمن اکرامه باحیاء التوراة، فلقد کان موسی بالنبوة اولی و احق، و لئن کان هذا المقدار من اکرامه لعزیر یوجب له انه ابنه، فاضعاف هذه الکرامة لموسی توجب له منزلة اجل من النبوة... .(ابو منصور احمد بن على طبرسى، الإحتجاج، ج۱، ص۲۹).

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    رضا برنجكار
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9944
صفحه از 235
پرینت  ارسال به