یهودیان گفتند: نه! حضرت صلی الله علیه و آله پس از چند مثال دیگر فرمودند: «همچنین است که خدا شما را در زمانی به چیزی فرا می‌خواند، به جهت مصلحتی که در آن است و در زمانی دیگر به چیز دیگری امر می‌کند، به جهت مصلحت دیگری که در آن چیز می‌داند، اگر شما از هر دو اطاعت نمودید مستحق ثواب خواهید بود».^۱

۱۱. پاسخ به شبهه با نشان دادن تضاد در عقاید شبهه کننده

ناسازگاری و دوگانگی دراجزای عقاید یک فرد، دلیل سستی و ضعف در عقاید او است. اگر متکلم، بتواند با واکاوی عقاید شبهه کننده، تضاد و دوگانگی در عقاید او را نشان دهد و ناسازگاری التزام او به مفاد شبهه را با دیگر عقاید او بنمایاند، شبهه کننده از موضع و شبهه خود عقب خواهد نشست و نادرستی ادعای او آشکار خواهد شد. نمونه بارز این روش، مناظره امام رضا علیه السلام با رأس الجالوت از سران یهودیان است. در بخشی از این مناظره امام علیه السلام با چند پرسش از وی درباره نبوت حضرت موسی علیه السلام و دلایل آنها بر این نبوت، به روشنی تضاد و دوگانگی اعتقاد آنان را برملا فرمودند. مثلاً وی از یک طرف ادعا می‌کرد که تنها نبوت کسی که معجزات حضرت موسی علیه السلام را بیاورد تصدیق خواهد کرد و از سوی دیگر نبوت پیامبان قبل از حضرت موسی علیه السلام را می‌پذیرفت، در حالی که معجزات آنها متفاوت بود. یا از یک سو ادعا می‌کرد باید معجزات حضرت عیسی علیه السلام را ببیند تا ایمان بیاورد و از سوی دیگر بدون دیدن معجزات حضرت موسی علیه السلام نبوت او را قبول داشت و مواردی از این دست. ^۲

۱۲. پاسخ به شبهه با روش ارائه مثال

ارائه مثال، یکی از روش‌ها و قالب‌های مؤثر و متداول در انتقال مفاهیم است. این روش در پاسخ به شبهات اعتقادی نیز کارایی دارد، به خصوص برای پاسخ به شبهات افرادی که ظرفیت و توانایی دریافت و فهم مباحث علمی سنگین را ندارند، از اهمیت بیشتری برخوردار است. متکلم می‌تواند، از چیزهای ملموس در زندگی افراد برای رفع ابهام و

۱۰. پاسخ به شبهه با نقد و رد لوازم شبهه

بعضی وقت‌ها شبهه ناشی از عدم توجه به لوازم ادعا است و اگر شبهه کننده به لوازم ادعایش آگاه شود، دست از شبهه می‌کشد، یا این که شرایط و موقعیت شبهه کننده و مخاطب به گونه‌ای است که نقد و رد لوازم شبهه برای محکوم ساختن شبهه‌گر مؤثرتر از رد مبنای شبهه می‌باشد، در این گونه موارد پاسخ‌گو باید از طریق رد لوازم شبهه، اصل شبهه را رد کند. نمونه این نوع مواجهه با شبهه در آیات و روایات فراوان است. از جمله قرآن در سوره مائده با طرح ادعای یهودیان و مسیحیان به همین روش به رد آنان می‌پردازد: (وَقَالَتِ الْیَهُودُ وَالنَّصَارَی نَحْنُ أَبْنَاء اللّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُم بِذُنُوبِکُم بَلْ أَنتُم بَشَرٌ مِّمَّنْ خَلَق)^۱ خداوند در این جا یهودیان و مسیحیان را به لازمه سخن‌شان توجه می‌دهد و بر فرض پذیرش این که ممکن است کسی پسر یا دوست خدا باشد، سخن می‌گوید و می‌فرماید اگر شما پسران و دوستان خدا بودید نباید به واسطه گناهان‌تان عذاب می‌شدید؛ در حالی که خداوند شما را عذاب می‌کند؛ پس معلوم می‌شود شما پسر یا دوست خدا نیستی.^۲ مونه دیگر از این روش، پاسخ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به شبهه یهودیان در مورد تغییر قبله است. یهودیان به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: «ای محمد! آیا پروردگار تو پشیمان شده که در گذشته به تو امر می‌نمود به سوی بیت المقدس نماز بخوانی و حال تو را به سوی کعبه منتقل کرده است». لازمه سخن یهودیان این بود که هر حکم متفاوتی که از سوی خداوند صادر شود، نشان از پشیمانی خدا از حکم ما قبل باشد، پیامبر صلی الله علیه و آله با ذکر مثال‌هایی اشتباه بودن این لازمه را نشان دادند و به این طریق شبهه آنان را رد نمودند، از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «ای یهود! به من بگویید مگر نه این است که خداوند کسی را بیمار کرده و پس از آن سلامت می‌بخشد؟ آیا او از بیمار کردن پشیمان شده؟ مگر نه این است که او زنده می‌کند و می‌میراند؟ مگر نه این است که شب را به دنبال روز و روز را به دنبال شب می‌آورد؟ آیا در هر یک از این موارد پشیمان شده؟»