غُصّه خوردن پیامبر از کفر کافران و اقدامات خصمانه آنان در برخی آیات نیز با نهی از حُزن و اندوه وارد شده است:

(وَ مَنْ کَفَرَ فَلا یحْزُنْكَ کفْرُهُ....^۱

و هر کس کفر ورزد، نباید کفر او تو را غمگین گردانَد!).

همین مطلب در ۱۲ آیه دیگر از قرآن کریم، با امر به صبر و استقامت در برابر لجاجت و حق‌ناپذیری دشمنان، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله طلب شده است.^۲

چنان‌چه ملاحظه شد در آیات قرآن، برای بیان این ناراحتی و غُصّه، از واژه‌های مختلفی چون: «بُخوع»، «حسرت»، «مشقّت»، «حزن» و «بُؤس»، استفاده شده است. هر یک از این تعابیر، نمایانگر این است که تا چه اندازه پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در انجام دادن رسالت خویش اصرار و پافشاری داشت، و از این‌که می‌دید انسان عاقل با داشتن این همه چراغ روشن، باز از بی‌راهه می‌رود، چه قدر ناراحت بود. ایشان مانند پزشکی دلسوز همواره در فکر شفا یافتن مردم از بیماری جهل و شرک بود و چون می‌دید سخنان او در آنان اثر نمی‌کند، بسیار ناراحت می‌شد.

بخشی از این نارحتی از این جهت بود که ایمان نیاوردن آنان را نتیجه کوتاهی خویش در مسئولیت الهی یعنی ابلاغ پیام وحی می‌دانست، و در واقع، خود را مسئول کفر آنان قلمداد می‌کرد. از آن جا که ایشان نسبت به هدایت مردم، اشتیاق فراوانی داشت،^۳ وظیفه خود می‌دانست تا از هر طریق ممکن، این امر را تحقّق بخشد؛ گو این که خود را وکیل ایمان آوردن مردم می‌دانست! این بود که خدای سبحان، همواره وظیفه اصلی او را گوشزد می‌نمود. توجّه و عنایت پیامبر صلی الله علیه و اله به این‌که وظیفه «رسول»، تنها «ابلاغ» پیام الهی به مردم است نه «وکالت» از طرف آنان، مستلزم آن است که خود را در قبال کفرورزی کافران و منکران مسئول نداند و از این‌که در این باره، مورد بازخواست قرار بگیرد، ترس و نگرانی نداشته باشد. این

حالت اندوه و نگرانی را نسبت به پیامبر صلی الله علیه و اله با تأکید بیشتری بیان می‌کند. همین تعبیر در آیه سوم سوره شعرا نیز در باره ایمان نیاوردن مردم، تکرار شده است.^۱ در آیه هشتم سوره فاطر نیز با تعبیر «حسرت» از ناراحتی پیامبر صلی الله علیه و اله یاد شده است:

(فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ.

پس جانت به خاطر شدّت تأسف بر آنان از دست نرود!).

کلمه «حَسَرات» جمع «حسرت» است، به معنای اندوه و غم بر آنچه از دست رفته و پشیمانی از آن است^۲، و مراد از این‌که فرمود: «نفست بر ایشان نرود» این است که تو خود را با اندوه از این‌که چرا اینان ایمان نمی‌آورند، هلاک مکن!^۳

تعبیر دیگری که در این باره به کار رفته است، فعل «تشقی» برگرفته از مصدر «شقاوت» است:

(طه مَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى.^۴

طه! ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی!).

راغب اصفهانی، شقاوت را بر خلاف سعادت دانسته و پس از تقسیم آن بر دو نوع دنیوی و اُخروی، از قول برخی اهل لغت، استعمالش در معنای سختی و دشواری را نیز جایز می‌داند.^۵

در باره نوح علیه السلام نیز این ناراحتی با عبارت «لا تبتأس» وارد شده است:

(وَأُوحِيَ إِلَى نُوحٍ أَنَّهُ لَن يُؤْمِنَ مِن قَوْمِكَ إِلَّا مَن قَدْ آمَنَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ.^۶

و به نوح وحی شد که: جز آنها که [تا کنون] ایمان آورده‌اند، دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد! پس، از کارهایی که می‌کردند، غمگین مباش!).

کلمه «ابتئاس» مصدر باب افتعال از ماده «بؤس» و به معنای اندوهِ توأم با ذلّت و خضوع است.^۷