این آیه، آخرین آیه از سوره مبارک توبه است. در آیه قبل از آن، سخن از صفاتی همچون حرص و علاقه پیامبر صلی الله علیه و اله به ایمان آوردن مردم و رأفت و مهربانی او نسبت به مؤمنان است.^۱ با وجود چنین صفات برجسته و دوست داشتنی‌ای که در ایشان بود، جا داشت که همه مردم عصر پیامبر صلی الله علیه و اله به او ایمان بیاورند. در حالی که چنین نشد و گروه‌هایی با او مخالفت و حتّی دشمنی کردند؛ اما پیامبر خدا صلی الله علیه و اله با راهنمایی‌ها و آموزه‌های الهی، بر پروردگار خود توکّل نمود و از روی‌گردانی و سرکشی آنها بر خود نلرزید و نومید نشد؛ زیرا نتیجه چنین توکّلی که اعتماد و اتکایش فقط و فقط بر خداوندی است که هیچ معبودی جز او نیست و صاحب عرش بزرگ است، ـ همان طور که مقدّم شدن «علیه» بر «توکلت» بر این حصر دلالت دارد ـ این است که اگر همه مردم از او اعراض کنند, هیچ ناراحتی و غصّه‌ای ندارد. همان گونه که اگر همه مردم، رو به خورشید کنند یا پشت به آن، هیچ اثری در خورشید نخواهد داشت.^۲

مورد دیگری که پس از روی‌گردانی افراد، به توکّل و اعتماد بر خداوند سفارش شده است، آیاتی از سوره شعراست:

(فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ * وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ.^۳

اگر تو را نافرمانی کنند بگو: من از آنچه شما انجام می‌دهید بیزارم! و بر خداوند عزیز و رحیم توکل کن).

دو آیه قبل از این آیات، آیه (وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ)^۴ است که در پی نزول آن، پیامبر صلی الله علیه و اله برای اجرای این فرمان، بستگان نزدیکش را به مهمانی فراخواند و بعد از پذیرایی، سخن خود را آغاز کرد و آنان را از شرک و بت‌پرستی نهی فرمود. در ادامه نیز حدیث معروف «یوم ‌الدار» را بیان فرمود؛ امّا جمعیت از جا برخاستند در حالی که خنده تمسخرآمیزی بر لب داشتند و به ابوطالب می‌گفتند: «به تو دستور می‌دهد که به فرمان پسرت گوش کنی، و از وی اطاعت نمایی!».^۵

طبیعی است که هر چه منبع قدرت و تکیه‌گاه، قوی‌تر و شکست‌ناپذیرتر باشد، فرد نیز قدرتمندتر و شکست‌ناپذیرتر می‌گردد. به همین دلیل، توکّل بر خداوندی که قدرت مطلق است و همه نیروها از اوست،^۱ انسان را قوی‌ترین خواهد ساخت؛ چنانچه پیامبر خدا صلی الله علیه و اله کسانی را که بر خدا توکّل می‌کنند، قوی‌ترین مردم می‌داند.^۲

آری! تنها اعتماد و توکّل بر خداوندی که قدرت مطلق است، انسان را از تکیه به دیگر اسباب، بی‌نیاز می‌کند. اعتماد بر اوست که ریشه ناراحتی‌ها و نگرانی‌ها را از بین می‌برد؛ چرا که عامل برخی فشارهای روانی، احساس ضعف و ناتوانی در برابر مشکلات است و توکّل بر خدا، ریشه این احساس ناتوانی را از بین می‌بَرَد.^۳ از این رو، خداوند در موضوعات دشواری که برای پیامبر صلی الله علیه و اله پیش می‌آمد، وی را بر توکّل به پروردگارش سفارش می‌نمود. یکی از این موضوعات نگران‌کننده، آن بود که ایشان با وجود آن که مردم را با تمام وجود و با اخلاق نیک به یکتاپرستی دعوت می‌نمود، آنان از دعوت وی روی‌گردان می‌شدند و با او مخالفت می‌کردند. ایشان از روی‌گردانی مردم، ناراحت و غمگین می‌شد. در چنین شرایطی است که توکّل و اعتماد بر خدا به عنوان یکی از نسخه‌های شفابخش و از بین برنده این حزن و اندوه، به وی توصیه می‌شود:

(فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ.^۴

اگر آنها [از حق] روی بگردانند، [نگران مباش!] بگو: خداوند مرا کفایت می‌کند. هیچ معبودی جز او نیست، بر او توکل کردم و او صاحب عرش بزرگ است!).