حقیقتْ این است که انسان در صورتی اصلاح‌پذیر و قابل هدایت است که فطرت توحیدیِ خود را با اعمال زشت و اخلاق آلوده‌اش به کلّی پایمال نکرده باشد وگرنه، تاریکی مطلق بر قلب او چیره خواهد شد و تمام روزنه‌های امید برای او بسته می‌شود^۱ و کلمه عذاب جاودانه را علیه خود حتمی می‌سازد؛ کلمه عذابی که در آیات فراوانی از جمله در آیه زیر از آن یاد شده است:

(لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلَى أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ.^۲

فرمان [الهی] در باره بیشتر آنها تحقّق یافته، به همین جهت، ایمان نمی‏آورند!).

چون بر سر جمله، «لام» قسم آمده است، معنایش این می‌شود که: سوگند می‌خورم که قول عذاب بر بیشترشان حتمی شده، و منظور از «ثابت شدن قول بر اکثریت» این است که مصداقی شده باشند که قول بر آنان صادق باشد و مراد از قول، کلمه عذاب است.^۳

هرچند خداوند هرگز به کفر هیچ یک از بندگان خود راضی نیست^۴ و به همه بندگان خود امکانات و شایستگی‌های لازم را در جهت هدایت داده است، امّا گاه بعضی از بندگان با وجود امکان هدایت، راه گم‌راهی و کفر را پیش می‌گیرند و بر اثر گناه فراوان و دشمنی و لجاجت و تعصّب در برابر حق، کارشان به جایی می‌رسد که راه بازگشتی برایشان باقی نمی‌ماند. در چنین حالتی است که خداوند نیز بر دل و گوش آنها مُهر می‌زند و قابلیت هدایت را از آنها می‌گیرد. این حقیقت، از آیات متعدّدی از قرآن مجید استفاده می‌شود که با تعبیرهای گوناگونی همچون: «ختم»،^۵ «طبع»،^۶ «اغفال»،^۷ «قسوه»،^۸ «اقفال»^۹ و «اکنّه»^۱۰ به آن اشاره شده است. از این آیات

آشکار است، و اسرار پنهانی و فرجام کار همه کس را می‌داند و آگاه است که تو هر رنجی ببری و هر معجزه‌ای بنمایی، گروهی هرگز ایمان نخواهند آورد و سرانجام، مستوجب آتش خواهند شد.

برخی افراد چنان در گم‌راهی فرو رفته و در گناهان غرق شده‌اند که دیگر پند دادن و ندادن به آنان یکسان است.^۱ لذا بالاترین آفریده خدا یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله هم نمی‌تواند آنان را نجات دهد:

(أَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِي النَّارِ.^۲

آیا تو می‌توانی کسی را که فرمان عذاب الهی در باره او قطعی و محقّق شده نجات دهی؟ آیا می‌توانی کسی را که در درون آتش است، بر گیری و بیرون آوری؟!).

پس دیگر به هدایت و ایمان آوردن آنها امیدوار مباش! و بدان که حتّی دلسوزی‌ها و تلاش‌های تو نیز آنها را از عذاب، نجات نخواهد داد. و برای قطع امید هرچه بیشتر پیامبر صلی الله علیه و اله از هدایت برخی افراد، در آیه دیگر گم‌راهان را به مردگان و افراد ناشنوایی تشبیه کرده است که هیچ صدایی را نمی‌شنوند و همراه با تأکید، خطاب به پیامبر صلی الله علیه و اله می‌فرماید:

(إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاء إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ.^۳

تو نمی‌توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی، و نمی‌توانی ناشنوایان را هنگامی که روی بر می‌گردانند و پشت می‌کنند، متوجّه سخنان خود سازی!).

شبیه این معنا در آیات دیگری از قرآن مجید نیز آمده است که افراد لجوج و هدایت‌ناپذیر، و هواپرستانِ بی‌بصیرت و غرق گناه، به کَران و کوران، و گاه به مردگان، تشبیه شده‌اند.^۴