محدثان زیدی در سده‌های میانی همین حصین بن مخارق را ضعیف شمرده‌اند.^۱

ـ در نام بسیاری از راویان تصحیف و تحریف رخ داده است؛ به گونه‌ای که گاه راوی را به فرد دیگری تبدیل کرده‌ است؛ برای نمونه «احمد بن رشد بن خثیم» به «احمد بن رشید مصری»، و «سعید بن خثیم» به «سعد بن خیثم» تحریف شده‌اند.^۲ احتمالاً منابعی که برای ضبط اسامی انتخاب شده‌ موثق و معتبر نبوده‌اند، یا نسخه‌های مختلف مقابله نشده‌اند تا نام‌ها با دقت بیشتری ذکر شوند.

تمامی این اشکالات حاکی از بی‌اهمیت بودن دانش رجال نزد زیدیه است. به نظر می‌رسد فقه خاص زیدیان به گونه‌ای است که نیاز به علوم حدیث و سنجش با معیارهای صحت را چندان بایسته نکرده است. در موارد اندکی هم که عالمان زیدی بدان رو آورده‌اند، وابسته به منابع رجالی اهل سنت و داوری‌های آنان بوده‌اند. از سوی دیگر زیدیان یمنی در حدیث و رجال تأثیر اندکی از زیدیان نخستین کوفی پذیرفتند؛ به گونه‌ای که گویی از آثار ابن‌عقده و دیگر رجالیان زیدی کوفه یکسره غافل مانده‌اند.

دیگر آثار رجالی زیدیه

پس از الطبقات الکبری تنها دو کتاب دیگر دربارهٔ عالمان زیدی نگاشته شده است. حسن بن حسین بن حیدره (بعد از۱۲۲۱ق) در کتاب مطلع الأقمار ومجمع الأنهار فی ذکر المشاهیر من علماء مدینة ذمار ۱۴۵ عالم زیدی از شهر ذمار را معرفی کرد. کتاب محمد بن علی شوکانی (۱۲۵۰ق) نیز با نام البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع بیشتر به منابع تراجمی اهل سنت نزدیک است؛ تاجایی‌که عالمان سنی در فهرست تراجم و طبقات خود از آن یاد کرده‌اند.

بااین‌همه در عصر حاضر برخی پژوهشگران زیدی کوشیده‌اند رجال و نویسندگان زیدیه و نیز راویان کتاب‌های حدیثی کوچکشان را معرفی کنند. محمد یحیى سالم

ـ افزون بر این نکات، دربارهٔ آملی گفته‌اند: «او روایتی ندارد».^۱ پس نویسندگان الطبقات الکبری و الجداول الصغری ضمناً از افرادی یاد کرده‌اند که راوی حدیث نبوده‌اند و پرداختن به آنها تنها به این دلیل بوده که نامشان در تاریخ زیدیه در کنار راویان و محدثان آمده است. از این نکته نیز دقیق و ‌ضابطه‌مند نبودن روش کار این نویسندگان در استخراج رجال زیدی مشخص می‌شود.

ـ نمونهٔ دیگری که ضعف مبانی رجالی زیدیان را آشکار می‌کند، توثیق حصین بن مَخارق است. در فصول آینده به‌تفصیل نشان خواهیم داد که رجالیان امامی و سنی چقدر این راوی را ضعیف شمرده‌اند. به طور خلاصه ابن‌عقدة زیدی‌مذهب به نقل از منابع امامی و سنی حصین را به‌شدت ضعیف دانسته است؛ بااین‌حال این منابع متأخر زیدی (یعنی الطبقات الکبری و الجداول الصغری) او را از ثقات شمرده و ایرادات وارده را ناشی از تعصب مذهبی ذهبی و غیر او دانسته‌اند (ولا التفات إلى ما ذکره الذهبی وغیره).^۲ چنین برمی‌آید که رجال‌شناسان زیدی با فاصلهٔ هشت قرنی از منابع اصیل رجالی‌شان، این منابع کهن را از دست داده و تنها به منابع رجالی اهل سنت متکی بوده‌اند. بنابراین در پاره‌ای گزارش‌ها که جرح و تعدیل سنیان را موافق مرام خود نپنداشته‌اند، به طور کلی فرض را بر تعصب مذهبی و دشمنی آنان با شیعه گذاشته، همهٔ اقوالشان را رد کرده‌اند.

ـ نکتهٔ شگفت دیگر دربارهٔ اساس آراء رجالی و توثیقات زیدیان از شرح‌حال حصین بن مخارق به دست می‌آید که دلیل ثقه بودن وی را نقل از امامان ثقه دانسته‌اند: «فمن روى عن هولاء الأئمهٔ الثقات لا یکون إلاَّ من الشیعة الثقات».^۳ در اینجا نیز به نظر می‌رسد فاصلهٔ زیاد این نویسندگان با عصر راویان سبب شده است که صرفاً بر اساس مشایخ و مرویات راوی به داوری بنشینند و در مواردی که آن را موافق اعتقادات فعلی زیدیه یافته‌اند، راوی را کاملاً تأیید و توثیق کرده‌اند؛ درحالی‌که