63
زیدیه و حدیث امامیه

است؛ اما نزدیکی وی به معتزله موجب شد که او اصول کلامی زیدیه را بنیان نهد. بعدها نوه‌اش هادی در یمن آن اصول را استوار و تثبیت کرد و اعتقادات زیدیان فعلی را پایه گذاشت. چنین بود که آثار قاسم رسی و فرزندانش حفظ و منتشر شدند؛ هرچند در آنها نشانی از حدیث زیدیه و راویانش نیست. ازاین‌رو در این پژوهش سروکار چندانی با این آثار نخواهیم داشت.

از آثار حدیثی قرن پنجم برمی‌آید که در آن دوره نوعی آشتی بین مکتب کوفه و مدینه (یا یمن) برقرار شده است. ابوطالب هارونی (۴۲۴ق)، یحیی بن حسین بن اسماعیل شجری (۴۷۹ق) و پدرش حسین بن اسماعیل جرجانی (۴۳۰ق) گروهی از نویسندگان زیدی را شکل می‌دهند که گرچه در کار کلام معتزلی بودند، کتاب‌های حدیثی نیز نگاشتند و اسناد و احادیث مشایخ کوفی را دوباره رواج دادند. الامالی ابوطالب هارونی، فضل زیارة الحسین اثر ابوعبداللّٰه محمد بن علی علوی شجری (۴۴۵ق)، و الامالی الاثنینیة و الامالی الخمیسیة، دو کتابی که یحیی بن حسین شجری (۴۷۹ ق) دوشنبه‌ها و پنج‌شنبه‌ها املا می‌کرده است، برجسته‌ترین آثار حدیثی باقی‌مانده از سدهٔ پنجم‌اند که در این پژوهش بیش از دیگر کتب حدیث زیدی بدانها مراجعه خواهیم داشت.

رجال و منابع رجالی زیدیه

زیدیان تا سدهٔ یازدهم هیچ اثری در رجال برای شناسایی و معرفی راویان خود نداشته‌اند. بنابراین دانش رجال در حدیث زیدیه امری نوظهور است و تا پیش از آن محدثان و راویان زیدی برای اخذ و نقل حدیث ملاک خاصی نداشته‌اند. شاید به همین سبب است که در اسناد روایات زیدی فراوان به راویان ضعیف و تکذیب‌شده برمی‌خوریم. جالب است که عالمان زیدی خود نیز به این کاستی اشاره دارند.

صالح بن مهدی مقبلی (۱۰۴۷۱۱۰۸ق) از علمای زیدی۱ گفته است:

1.. مقبلی همانند ابن‌الوزیر (۸۴۰ق) و شوكانی (۱۲۵۰ق) از جریان زیدیانِ نزدیك به اهل سنت است كه چون در یمن به ناصبی مشهور شد، از آنجا به مكه کوچید. ر.ک: وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۴۸۱.


زیدیه و حدیث امامیه
62

آثار حدیثی و تاریخی در قرن چهارم

سدهٔ چهارم را باید دورهٔ تألیفات زیدیه دانست که آموزش‌های جعفر بن عبداللّٰه محمدی و ابن‌عقده (۳۳۳ق) در آثار شاگردانشان به ثمر نشست؛ گرچه هیچ یک از نگاشته‌های این دو محدث برجستهٔ زیدی برجای نمانده است. تفسیر فرات کوفی (۳۵۲ق) اسناد و راویان زیدی را در احادیثی کاملاً زیدی حفظ کرده است. پس از آن نیز نگاشته‌های تاریخ زیدیه بیشتر به چشم می‌خورد. از ابراهیم بن محمد ثقفی (۲۸۳ق) کتاب الغارات،۱ از ابوالعباس حسنی (زنده در ۳۵۳ق) کتاب المصابیح، و از ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق) کتاب مقاتل الطالبیین برجا مانده که آمیزه‌هایی از تاریخ و حدیث‌اند. ازاین‌رو در این پژوهش به این کتاب‌ها بسیار مراجعه خواهیم کرد. کتاب‌های ابوالعباس حسنی و ابوالفرج اصفهانی نمونه‌های خوبی از تاریخ مأثور زیدیه‌اند؛ اما در پذیرش همهٔ اقوال آنها باید تأمل کرد؛ زیرا تاریخ زیدیه را تنها مستند بر راویان زیدی بازگو می‌کنند. چنان‌که گاه‌وبی‌گاه معجزات و کرامت‌های رهبران زیدیه یا مکافات قاتلان امامانشان را بیان می‌کنند و گاهی هم به‌تفصیل داستان گراییدن بزرگان دیگر فرقه‌ها را به زیدیه آورده‌اند.۲

احمد بن عیسی، محمد بن منصور مرادی، محمد بن سلیمان و دیگر مؤلفان یادشده در بالا همگی از مردم کوفه بودند. به نظر می‌رسد زیدیان کوفی نسبت به زیدیان بلاد دیگر بیشتر محدث و سنت‌گرا بوده‌اند؛ زیرا در کنار محدثان کوفی که به جمع و نشر احادیث راویان پیش از خود و به‌ویژه احادیث منسوب به زید مشغول بودند، در مدینه قاسم رسّی مکتب عقلی اعتزالی را به حوزهٔ عقاید زیدیه می‌کشاند. البته قاسم فقیه و حتی مفسر نیز بود؛ چنان‌که آراء وی در این زمینه‌ها گزارش شده

1.. گفتنی است باآنكه برخی دربارهٔ زیدی بودن نویسندگان تفسیر فرات كوفی و الغارات تردید دارند، بررسی‌ها و مقایسهٔ اسناد و اخبار این دو كتاب با نگاشته‌ها و احادیث زیدی نشان می‌دهد که به احتمال قریب به یقین هر دو منبع را باید از آثار زیدی به شمار آورد.

2.. برای نمونه ابوالعباس حسنی در المصابیح فصلی با عنوان «إخبار الإمام علی علیه السلام بما سیجری لولده زید» گشوده است.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49499
صفحه از 575
پرینت  ارسال به