61
زیدیه و حدیث امامیه

محمد بن منصور همانند استادش احمد بن عیسی اهل کوفه بوده است. اسناد کتاب الذکر نیز نشان می‌دهد که وی بیشتر متأثر از راویان کوفی و به‌ویژه حدیث زیدیان کوفه بوده است.۱ ازاین‌رو کاملاً بجاست اگر کتاب الذکر را اثری از مکتب حدیثی زیدیان کوفه بدانیم.

مناقب الامام امیرالمؤمنین علیه السلام

ابوجعفر محمد بن سلیمان کوفی (۳۲۲ق) شاگرد محمد بن منصور نویسندهٔ یکی دیگر از منابع کهن برجای‌مانده از حدیث زیدی یعنی مناقب الامام امیرالمؤمنین است. زمان دقیق زندگانی محمد بن سلیمان کوفی مشخص نیست، جز آنکه گفته‌اند وی با هادی الی الحق (۲۹۸ق) همراهی می‌کرد و قاضی وی بود.۲ منتخبی از پرسش‌های فقهی محمد بن سلیمان از هادی باقی مانده است.۳ گفته‌اند محمد بن سلیمان کتاب مناقب الامام امیرالمؤمنین را به درخواست هادی در سال ۳۰۰ق نگاشته است.

اسناد روایات این کتاب نشان می‌دهد که محمد بن سلیمان نیز همانند استادش محمد بن منصور کاملاً به مکتب حدیثی کوفه وفادار بوده و باآنکه به یمن رفته و در آنجا اقامت گزیده بود، پیوند روایاتش با حدیث کوفه همچنان محکم بوده است. به نظر می‌رسد سفرهای محمد بن سلیمان سبب شد که او بیشتر از استادش شناخته شود؛ زیرا در منابع اهل سنت برخی احادیث او نقل شده۴ و خودش را نیز به عنوان قاضی صعده۵ معرفی کرده‌اند. در منابع امامی به‌ویژه امالی‌ها نیز بارها احادیث محمد بن سلیمان آمده است. در فصل‌های آینده ضمن معرفی راویان زیدی به نمونه‌هایی از این روایات اشاره خواهیم کرد.

1.. از بیشتر راویان زیدی كوفی (اعم از بتری و جارودی) كه در این پژوهش بررسی می‌شوند، همانند عمرو بن جمیع، حصین بن مخارق، احمد بن صبیح و عباد بن یعقوب، در این كتاب روایاتی نقل شده است.

2.. محمد بن سلیمان كوفى، مناقب امیرالمومنین، ج۱، مقدمه، ص۱۱.

3.. همان.

4.. برای نمونه ر.ک: ابونعیم اصفهانی، ذكر اخبار اصفهان، ج۲، صص۴۰، ۳۱۴.

5.. ابن‌عساكر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۱، ص۲۹۲.


زیدیه و حدیث امامیه
60

است.۱ ازاین‌رو در مجموع چنین برمی‌آید که نسخهٔ چاپی این کتاب ویرایشی سنی‌وار شده است تا روایات و اسنادش ارتباط کمتری با حدیث امامیه داشته باشد.

کتاب الذکر

ویرایشگر و گردآورندهٔ امالی احمد بن عیسی، یعنی محمد بن منصور مرادی، نویسندهٔ کهن‌ترین منبع حدیثی زیدیه پس از امالی نیز هست. دربارهٔ ابوجعفر محمد بن منصور بن یزید مرادی مقرئ اطلاعات اندکی در دست است. تنها گفته‌اند که او هیچ گاه از کوفه خارج نشد۲ و هنگامی که قاسم رسی به کوفه آمد، مرید وی شد۳ و برای او بیعت گرفت.۴ تاریخ درگذشت محمد روشن نیست؛ اما از خبری برمی‌آید که او در سال ۲۹۰ق زنده بوده است.۵ محقق کتاب او تاریخ درگذشتش را به‌تخمین سال‌های بین ۲۹۰ تا ۳۰۰ قمری تعیین کرده است.۶

همان‌طور که از عنوان کتاب الذکر (کتاب اذکار و اوراد) برمی‌آید، این کتاب مشتمل بر دعا و نیایش است که ضمن فصول و ابوابی چون فضل ذکر و دعا، صلوات بر پیامبر و خاندانش، دعاهای روز و شب، استعاذه و استغفار گرد آمده‌اند.۷ این کتاب با تحقیق محمد یحیی سالم عزان به سال ۱۴۱۷ق در صنعاء به چاپ رسیده است.

1.. برای نمونه این روایات در نسخهٔ چاپی نیست: «وبه قال: حدّثنا أحمد بن صبیح، عن حسین بن علوان، عن جعفر بن محمد، عن أبیه، عن عَلی - علیه السلام- قال: قال لی رسول اللّه -صلى اللّه علیه وآله وسلم-: یاعلی اقرأ فی دبر كل صلاة مكتوبة آیة الكرسی، فإنه لا یحافظ علیها إلاَّ نبی أو صدّیق أو شهید» و «وبه قال: حدّثنا أحمد بن صبیح، عن حسین بن علوان، عن جعفر، عن أبیه قال: قال رسول اللّه -صلى اللّه علیه وآله وسلم-:من كانت له إلى اللّه حاجة فلیدع بها فی صلاة العشاء الأخیرة، فإنها صلاة لم یصلّها أحد من الأمم قبلكم» (احمد بن عیسی، الامالی، نرم افزار الشامله، ج۱، ص۲۵۳).

2.. مرادی، کتاب الذكر، مقدمه، ص۹.

3.. همان، ص۱۰. محقق كتاب بر آن است كه محمد بن منصور ۲۵ سال شاگرد قاسم رسی بوده است؛ اما با توجه به فتاوا و اسناد روایات محمد بن منصور كه بیشتر متأثر از زیدیان كوفه است تا زیدیان مدینه و مكتب قاسم، احتمالاً مدت این شاگردی بسیار کمتر از میزان ذکرشده بوده است.

4.. ابوالعباس حسنی، همان، ص۵۵۸.

5.. همان.

6.. مرادی، كتاب الذكر، مقدمه، ص۱۷.

7.. ر.ک: مرادی، كتاب الذكر، صص۵۹، ۱۵۴، ۱۷۶، ۲۳۲.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49483
صفحه از 575
پرینت  ارسال به