فتاوای فقهی بسیاری از صادقین علیهما السلام و دیگر امامان امامیه دیده می‌شود؛ در‌حالی‌که در مستدرکِ نوشته‌شده بر این کتاب کوشیده‌اند این روایات را با اخبار اهل سنت توجیه و تفسیر کنند.^۱ به‌هرروی در این پژوهش اعتقادات زیدیان کوفی و نخستین مدّ نظر است و چون تأثیر زیدیه بر حدیث امامیه بیشتر باید در سده‌های نخستین جست‌وجو شود، برای ما عقایدی که زیدیه در آن دوران داشته‌اند اهمیت دارد.

حدیث زیدیه

در حقیقت زیدیان تا سده‌های میانی اثر حدیثی مدون و جامعی نداشته‌اند. به نظر می‌رسد عواملی چون سیاسی بودن اساس این فرقه و در خفا زیستن و مخالفتشان با حکومت وقت، سبب شده نخستین عالمان زیدی نگاشته یا اثری نداشته باشند. آنچه به زید بن علی منسوب است (مسند زید یا المجموع الفقهی) در واقع نگاشته‌های متأخران و راویان اوست. در فصل دوم ذیل بحث از راوی این کتاب، ابوخالد واسطی، بدان خواهیم پرداخت.

حدیث زیدیه در قرن سوم

در اوایل قرن سوم برخی محدثان زیدی مجالس املای حدیث داشتند و شاگردانشان احادیث املا شده را جمع و کتابت می‌کردند. حفظ و گسترش این منابع ابتدایی، نخستین تلاش محدثان زیدی در نگارش‌های حدیثی است. در این میان «فضایل‌نگاری» بیش از دیگر موضوعات کانون توجه زیدیان بود. کتاب‌های برجای‌مانده از آن دوره شاهد این مدعاست.

امالی احمد بن عیسی (۲۴۷ق)

کهن‌ترین اثر زیدی باقی‌مانده در حدیث کتابی درخور توجه از نوهٔ زید، احمد بن عیسی بن زید (۱۵۷-۲۴۷ق) است که به کوشش شاگردش محمد بن منصور مرادی

ج) فقه

فقه نخستین زیدیه در کوفه به دو دستهٔ نزدیک به فقه اهل سنت (بتریه)، و دور از فقه اهل سنت (جارودیه) تقسیم شده بود که پیش‌تر به تمایز‌هایشان اشاره کردیم. همچنین گفتیم که این اختلاف در مسائل فقهی بعدها در شمال ایران و بین ناصریان و قاسمیان باز نمایان شد که فقه ناصر اطروش به امامیه نزدیک‌تر بود.^۱ به‌هرروی فقه کنونی زیدیان یمن به اهل سنت نزدیک‌تر است و بیش از همه متأثر از فقه ابوحنیفه است. مادلونگ معتقد است زیدیان مواضع فقهی خود را به گونه‌ای انتخاب می‌کردند که بیشتر با مکاتب اهل سنت هماهنگ باشد و کمتر عرف رایج را رد کند.^۲

به نظر می‌رسد زیدیان معاصر که فقه و اعتقاداتشان را بر اساس آثار قاسم رسّی و فرزندانش استوار کرده‌اند، بیشتر به زیدیان مدینه وابسته‌اند تا زیدیان کوفه. میراث حدیثی زیدیان کوفی کمتر در آثار قاسم و نوادگانش بازتاب یافته است و ازاین‌رو فقه و اعتقادات زیدیان نخستین کوفی در میان زیدیان معاصر رواج چندانی نیافته است. بی‌اعتنایی به محدثان زیدی کوفه در شمارش بزرگان و امامان زیدی نیز دیده می‌شود. مثلاً آنان از ابن‌عقده و اساتید و شاگردان زیدی‌اش، که از محدثان بزرگ کوفه بودند، ذکری به میان نمی‌آورند و پس از قیام‌کنندگان حسنی از قاسم رسی و فرزندانش به عنوان امام و بزرگ یاد می‌کنند.^۳

برخی از روایات فقهی زیدیان کوفه را می‌توان در آثار قاضی نعمان مغربی یافت که احادیث امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام را از طریق منابع و احادیث فقهی زیدیه (به‌ویژه جارودیه) نقل کرده و از آراء آنان متاثر است.^۴ تغییر موضع در مسائل فقهی به منابع فقهی زیدیه نیز راه یافته است. در امالی احمد بن عیسی (۲۴۷ق) روایات و