547
زیدیه و حدیث امامیه

می‌رسد در امر تحدیث نیز نقش قبیله‌گرایی کاملاً بارز است. این امر را در دو زمینه می‌توان مشاهده کرد؛ یکی دست‌به‌دست کردن روایات و ساختن زنجیره‌ای از یک قبیله در سند، و دیگری در دانش رجال و توثیق و تضعیف راویان هم‌قبیله یا قبیلهٔ مخالف.

بارها اشاره کردیم که ابن‌عقده در رواج کتاب‌های ابوالجارود نقش بسزایی داشته است؛ به نظر می‌رسد وی که از قبیلهٔ هَمْدان بوده، کتاب‌ها یا مجموعه روایات ابوالجارود را به وسیلهٔ خویشان و هم‌قبیله‌های او به دست آورده است. خارف، که ابوالجارود از آن قوم بوده، از تیره‌های زیرشاخه‌ای همدان است. ظاهراً ابن‌نمیر خارفی (۲۳۴ق) اینها را به دست ابن‌عقده رسانده است.۱ از سوی دیگر در بسیاری موارد دیده می‌شود که راویان پیاپی «اسدی» یا «کندی» خوانده می‌شوند.۲ این نیز به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه خبری در نسل‌های مختلف یک قبیله در جریان بوده است. گفتنی است پژوهش در این زمینه نیازمند تسلط بر تاریخ عرب و زیرشاخه‌های قبایل عربی است.

بررسی اسناد امامی نشان می‌دهد هم‌محله‌ای و هم‌شهری بودن نیز در انتقال احادیث نقش دارد؛ برای نمونه احادیث کوفیان، قمی‌ها و رازی‌ها ویژگی‌های خاص خود را دارند. در هر شهر جریان‌های حدیثی با خاندان یک قبیلهٔ خاص هدایت می‌شده است؛ روایات و نقلیات احمد بن محمد بن عیسی اشعری بیش از همه توسط نوادگانش از خاندان اشعری دست‌به‌دست شده و احادیث برقی‌ها نیز به وسیلهٔ پسران و دامادهایش به نسل بعد رسیده است.۳ گاهی دوستی یا دشمنی با علی علیه السلام نیز مبنایی برای دسته‌بندی قبایل بوده است. راویان زیدی گزارش کرده‌اند که امام دستور می‌دهد غنایم جنگی را از سه قبیلهٔ (غنی، باهله و گروهی دیگر) بازپس گیرند؛ زیرا

1.. ر.ک: فصل چهارم مبحث محمد بن سنان و ابوالجارود.

2.. برای نمونه ر.ک: صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۲۶؛ طوسی، الامالی، ص۲۴۸؛ بیهقی، السنن الكبری، ج۷، ص۱۲۳.

3.. ر.ک: فصل چهارم مبحث برقی‌ها و قمی‌ها.


زیدیه و حدیث امامیه
546

دومی را شناسایی کرد. افزون بر همهٔ اینها بازیابی دفترهای روایات نخستین هم میسر و فراهم می‌شود.

۴. مصدریابی رجال نجاشی

الرجال نجاشی یکی از مهم‌ترین منابع رجالی امامی است و حتی برخی آن را بر کتاب‌های رجالی طوسی هم مقدم می‌دارند. بااین‌همه پژوهش شایسته‌ای دربارهٔ این کتاب انجام نشده است و ظاهراً هیچ پایان‌نامه‌ای هم با این موضوع نداریم. به نظر می‌رسد این منبع ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که از جنبه‌های گوناگون می‌تواند کانون توجه و تحقیق قرار گیرد. نجاشی، برخلاف طوسی، عرب و اصالتاً کوفی بوده است؛ ازاین‌رو، باز برخلاف طوسی، از طرق راویان ایرانی پرهیز نموده و نسبت به طوسی کمتر طرق قمی‌ها را گزارش کرده است. درعوض تحصیل و زندگی در بغداد به وی چهره‌ای بغدادی بخشیده است. او اساتید بغدادی بسیاری را یاد می‌کند که برخی از آنها را هیچ یک از بزرگان امامی دیگر معرفی نکرده‌اند. به نظر می‌رسد نجاشی نسبت به طوسی به محافل غیرامامی نزدیک‌تر بوده و چون به ادبیات عرب علاقه داشته، از برخی اساتیدی نقل می‌کند که بیشتر وجههٔ تاریخی و ادبی دارند؛ یعنی کمتر همانند اساتید طوسی بر باورهای خاص امامی تأکید داشته‌اند. گفتنی است این هر دو در اساتیدی چون شیخ مفید مشترک‌اند؛ اما مفید در انتقال کتاب‌ها و طرق کتاب‌های راویان نقش پررنگی نداشته است؛ زیرا او بیشتر در نقش یک متکلم ظاهر شده است. مصدریابی و شناخت منابع نجاشی کمک شایانی به تاریخ دانش رجال امامیه می‌کند و روشن است که از پسِ آن می‌توان نمایی از طرق دستیابی به جزوات حدیثی راویان و چگونگی دست‌به‌دست شدن آنها رسم کرد.

۵. نقش هم‌قبیلگی در حدیث

روشن است که عرب از دیرباز ساختار قومی و قبیله‌ای داشته است. نشانه‌های این نوع زندگی را در بسیاری از احکام اسلام و باورهای مسلمانان نیز می‌توان دید. به نظر

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49829
صفحه از 575
پرینت  ارسال به