541
زیدیه و حدیث امامیه

کشف این الگوها از چند لحاظ سودمند است. مهم‌ترین دستاورد الگویابی اسنادِ یک راوی، یافتن روایات کم‌اعتبار راوی صاحب کتاب است؛ زیرا هرگاه روایتی خارج از این الگوی ثابت باشد، معمولاً محتوایی خدشه‌پذیر و سست دارد. از سوی دیگر با توجه به این الگو می‌توان اسناد احادیث دیگر راوی را بازسازی و یا ترمیم کرد؛ زیرا در موارد زیادی افتادگی و ارسال بین ناقلان دیده می‌شود.

توجه به اَسناد مختلف یک روایت و مقایسهٔ آنها برای اعتبارسنجی متن در روش تحقیق محققان اسلام‌شناسی چون ینبُل نیز پیشینه دارد. وی این روش را از شاخت گرفته و با اصطلاحاتی مثل «شبکهٔ اسنادی»، «حلقهٔ مشترک اصلی و فرعی»، «گِره»، «طرق شیرجه‌ای»، «شبکهٔ عنکبوتی»، «راویان چتری» و «راویان شکوفه‌ای» کامل‌تر کرده است. از سوی دیگر او قوانینی وضع کرده که پس از تحلیل اسناد به نتایج قابل توجهی دربارهٔ وثاقت و تاریخمندی متن می‌رسد؛ برای نمونه او بر آن است که حلقهٔ مشترک، کهن‌ترین راوی شبکهٔ اسناد است و اگر طریق حدیث از او تا قائل یا پیامبر صلی الله علیه و اله منفرد باشد، احتمالاً راوی حلقهٔ مشترک برسازندهٔ خبر است؛ گره داشتن سند نشانهٔ تاریخی بودن (اعتبار) سند است و گره‌های بیشتر بر اعتبار آن می‌افزاید؛ طرق شیرجه‌ای که حلقهٔ مشترک را دور می‌زنند یا در اصطلاح ینبل از زیر حلقهٔ مشترک شیرجه می‌زنند و متن مفصل‌تری دارند و به صحابهٔ جوان‌تر منتسب می‌شوند، متأخرترند و اعتبار متون آنها کمتر است و گاه بنابر نظریهٔ «سکوت» جعلی‌اند.۱

البته روش ینبل خالی از سستی و ضعف نیست؛ زیرا گاه بنای استدلال‌های خود را بر مفروضاتی پایه می‌گذارد که تنها خود آنها را بدیهی می‌داند؛۲ بااین‌حال توجه به آراء او در شناسایی روایات معتبر یا کم‌اعتبار بی‌وجه نیست. ازاین‌رو یافتن الگوی سندی روایات هر راوی صاحب کتاب در کنار پردازش‌ها و دیدگاه‌های ینبل می‌تواند در ارزش‌گذاری و نیز تاریخ‌گذاری متون روایات بر اساس اسناد کمک شایانی به

1.. در مقاله‌ای آراء ینبل بیان و بررسی شده است؛ برای تفصیل مطلب ر.ک: علی آقایی، «تاریخ‌گذاری روایات بر مبنای تحلیل اسناد»، علوم حدیث، ش۴۱، صص۱۴۵-۱۶۷.

2.. آقایی شماری از مفروضات نااستوار ینبل را خاطر نشان كرده است؛ ر.ک: همان، صص۱۶۳-۱۶۶.


زیدیه و حدیث امامیه
540

نویسندگان مسلمان در سده‌های نخستین و میانی (یعنی تا سدهٔ پنجم و پیش از آن) برای نگارش کتاب‌های حدیثی طرق و اسناد ثابتی به منابع خود داشته‌اند. آنان برای دستیابی به کتاب‌ها و مجموعه احادیث راویان سده‌های نخست به راویان میانی و مشایخ خود یا مشایخ اساتیدشان متوسل می‌شدند. این توسل، سلسله سند و زنجیرهٔ راویان را تشکیل می‌دهد که برای هر راوی مطرح و صاحب کتاب ثابت و معنادار است. در بررسی طرق و اسناد به موارد بسیاری از این الگوهای ثابت که به‌ویژه در کتاب الکافی قابل بازیابی است، اشاره شد. برای نمونه کلینی در بیشتر موارد روایات عمرو بن جمیع را با این سند نقل می‌کند: «حمید بن زیاد عن الخشاب عن ابن‌بقاح عن معاذ بن ثابت عن عمرو بن جمیع».۱ درعین‌حال او در موارد اندکی معاذ بن ثابت را می‌اندازد که می‌توان آن را حمل بر افتادگی در سند کرد.۲ افزون بر آن، کلینی در شش سند روایات عمرو بن جمیع را با طرق رایجش گزارش نمی‌کند و ازاین‌رو راویانش از واقفه، اهل سنت یا ناشناخته و مجهول‌اند.۳ پس می‌توان طی یک قاعدهٔ همراه با استثنا ادعا کرد که طرق و اسناد کلینی از غیر طریق مألوف و آشنایش به کتاب عمرو، معمولاً ضعیف و سست‌اند.

از سوی دیگر در مواردی نام راوی سند به نامی مشابه تحریف شده و به همین سبب آن فرد مجهول و ناشناخته مانده است. برای نمونه در چند روایتِ ابوخالد واسطی، «عبیداللّٰه بن منبه» ناشناخته است؛۴ اما دانستن الگوی سندی روایات ابوخالد واسطی ما را به نام صحیح رهنمون می‌شود. ابوالجوزاء عبداللّٰه بن منبه یکی از راویان ثابت مجموعه احادیث ابوخالد است۵ که نامش در سند یادشده قلب و تصحیف شده است.

1.. برای نمونه ر.ک: كلینی، همان، ج۲، صص۸۷، ۴۶۷، ۶۰۵.

2.. همان، ج۶، صص۲۹۷، ۳۰۰.

3.. ر.ک: فصل سوم، بررسی اسناد عمرو بن جمیع.

4.. طوسی، تهذیب الأحكام، ج۱، صص۹۳، ۴۶۴ و ج ۶، ص۱۲۱.

5.. ر.ک: صدوق، كتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۳۸.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49865
صفحه از 575
پرینت  ارسال به