وانهاده است. او در تفسیرش نیز از روایات و مجموعهٔ تفسیر ابوالجارود دوری کرده و آنها را در میان اقوال شاذ و ضعیف جا داده است. او حتی در کتاب‌های رجالی خود، نسبت به نجاشی، از ابن‌عقده و آراء رجالی‌اش کمتر تأثیر پذیرفته و به طور کلی با شناسایی و یادآوری مذهب راویان زیدی در الرجال خود رویکرد امامی‌تری (شاید به پیروی از کشی) نسبت به راویان زیدی دارد. بدین سبب این احتمال به ذهن می‌رسد که نجاشی با تذکر ندادن مذهب راویان زیدی آنان را خودی و امامی پنداشته است. شاید طوسی که خود بنیان‌گذار و استوارکنندهٔ منابع خاص امامیه است، کوشیده فاصلهٔ امامیه را از دیگر فرق شیعی حفظ کند و بیشتر نشان دهد.

یک قرن پس از روزگار طوسی، رویکرد عالمان امامی به منابع زیدی تغییر می‌کند. شیخ منتجب‌الدین (۵۸۵ق) چندین استاد زیدی دارد و همو چند زیدی معاصرش را معرفی می‌کند که «مستبصر» شده و از باور زیدی بازگشته‌اند. شیخ روایاتی را نیز با اسناد زیدی گزارش می‌کند. به نظر می‌رسد او در راه نیای خود صدوق گام نهاده است. ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق) نیز از اهالی مازندران است؛ دیاری که زمانی یکی از اصلی‌ترین سرزمین‌های زیدیه بود و تا روزگار ابن‌شهرآشوب هنوز عالمان و منابع زیدیه را حفظ کرده بود. پس می‌توان علت رخنهٔ روایات زیدی در کتاب‌های وی را توجیه کرد.

ابن‌طاووس (۶۶۴ق) به کتابخانه‌های بسیاری در بغداد دسترسی داشته که حاصل آن یادکرد از بسیاری از کتاب‌هایی است که امروز مفقودند. وی از زیارات، دعاها و روایات فضایل علی علیه السلام و خاندانش بیش از دیگر مباحث یاد کرده است که در این میان روایات بسیاری از زیدیه در آنها یافت می‌شود. نکتهٔ درخور توجه آن است که برخی اسناد روایات زیدی که در منابع کهن‌تر نیستند و یا مفقود شده‌اند، در آثار ابن‌طاووس دیده می‌شوند. برای نمونه سندی که نجاشی برای کتاب ابوالجارود ارائه می‌دهد، هیچ یک از محدثان امامی به کار نمی‌برند تا اینکه ابن‌طاووس چندین روایت ابوالجارود را با همین سند گزارش می‌کند. احتمالاً منبع نجاشی و ابن‌طاووس برای گزارش روایات ابوالجارود یکسان بوده است. به نظر می‌رسد او رجال ابن‌عقده را

اعتقاد علی‌دوستی با امامیه مشترک بودند مورد استقبال محدثان امامی قرار می‌گرفتند و احادیث فضایل علی علیه السلام و اهل‌بیت را از ایشان نقل می‌کردند.

۴. دورهٔ تأثیرگذاری

تأثیرگذاری راویان و روایات زیدی در چه دوره‌هایی از تدوین حدیث امامیه رخ داده است؟

از سدهٔ چهارم به‌بعد فاصلهٔ منابع شیعهٔ امامی و شیعهٔ زیدی کاملاً مشخص و بارز بوده است و به نظر می‌رسد در این دوره هر دو گروه می‌کوشیده‌اند از مجالس و نوشته‌های هم فاصله بگیرند. تنها استثنا در امامیه صدوق است که به مشایخ علوی ـ زیدی رویکرد مثبت داشته و احادیث بسیاری را از اینان فراگرفته و به امامیه منتقل کرده است. بسیاری از این مشایخ ناشناس‌اند و تنها به عنوان «شیخ یا استاد صدوق» شناخته می‌شوند. نگاه خوش‌بینانهٔ صدوق به زیدیه از پس کتابی که دربارهٔ زید نگاشته و به ما نرسیده و نیز روایات ستایش‌آمیز فراوانش دربارهٔ زید، که‌به ویژه در عیون اخبار الرضا آورده‌، روشن است. او در خلال گزارش روایات امام رضا علیه السلام به روایتی می‌رسد که در آن امام به عمویش زید اشاره کرده است؛ به همین مناسبت کوچک پس از آن صدوق هر خبری را که در منابع امامی دربارهٔ زید گفته شده است (و بیشتر مدح و ثناست) نقل می‌کند. همچنین او همانند خود زیدیه باور داشته است که زید بن علی نگاشته‌هایی داشته که به واسطه‌گری عمرو بن خالد واسطی به آنان رسیده است. این امر از نوع سنددهی وی به کتاب زید برمی‌آید.^۱

در میان محدثان امامی، طوسی در دورترین نقطه نسبت به زیدیه ایستاده است. او جز الامالی که آن هم به سبب منابعش (بیش از همه شیبانی) به چنین روایاتی درافتاده، در بقیهٔ کتاب‌ها از راویان زیدی دوری کرده و حتی در التهذیب و الاستبصار نمونه‌های بسیاری از روایات زیدیه را به نقد کشیده یا به سبب زیدی بودن راوی