481
زیدیه و حدیث امامیه

قمی بازتاب یافته دیده نمی‌شود، ابن‌عقده بوده است. ابن‌عقده که در مجامع اهل سنت رفت‌وآمد داشته است، روایاتی از تفسیر ابوالجارود را نقل کرده و رواج داده است که شاگردان و راویانی از اهل سنت نیز جذب آن شده‌اند و در نتیجه تفسیر ابوالجارود را از وی نقل کرده‌اند. برای نمونه ابن‌شاهین (۳۸۵ق)، محدث اهل سنت و از شاگردان ابن‌عقده،۱ تفسیر ابوالجارود را در کتابش آورده بوده است.۲

شاگرد قمی که تفسیرش را نیز روایت کرده است،۳ ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم بن حمزة بن موسی علیه السلام، فردی گمنام است که تنها در دو سند صدوق حضور دارد.۴ در یکی از آنها امام رضا علیه السلام دربارهٔ کیفیت نماز بر جسد مصلوب زید بن علی سخن می‌گوید. صدوق این حدیث را غریب می‌خواند و می‌گوید در هیچ یک از اصول و مصنفات مانند آن را ندیده است و سندی شاذ دارد.۵

پس می‌توان گفت این سخن مشهور که شکل کنونی تفسیر قمی درهم‌شدهٔ چندین تفسیر و گاه دست‌کاری‌شده از سوی متأخران اوست،۶ درست می‌نماید.

سه. تفسیر عیاشی

عیاشی (۳۲۰ق) به سیزده روایت تفسیری ابوالجارود اشاره می‌کند۷ که هیچ الگوی منظمی نمی‌توان برای آنها تصور کرد. چون این کتاب ناقص به دست ما رسیده است، نمی‌توان داوری درستی دربارهٔ آن داشت؛ هرچند او در یک مورد روایت ابوالجارود از زید بن علی را گزارش می‌کند که تفسیری زیدی‌وار و متمایل به قیام مسلحانه از آیه ارائه می‌دهد.۸ چون اسناد این تفسیر نیز موجود نیست نمی‌توان به طریق دسترسی

1.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۲۱۷.

2.. همان، ج۱۱، ص۲۶۶.

3.. قمی، التفسیر، ص۲۷.

4.. صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۳۰۴؛ همو، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۳۲.

5.. صدوق، عیون اخبار الرضا، همان.

6.. ر.ک: كلبرگ، همان، ص۵۳۳؛ ماهر جرار، همان، ص۲۷.

7.. ر.ک: عیاشی، التفسیر، صص۹، ۱۷، ۳۸، ۸۶، ۱۵۴، ۲۲۵، ۲۸۳، ۲۸۸، ۳۳۳، ۳۳۴ و ج۲، صص۱۰۱، ۲۱۸، ۳۱۵.

8.. ر.ک: عیاشی، همان، ج۲، ص۳۱۵.


زیدیه و حدیث امامیه
480

حدودی مشخص می‌شود؛ زیرا گاهی چندین فراز آیه با روایت ابوالجارود تفسیر می‌شود که چون نگارنده مرزی برای پایان سخن او مشخص نکرده نمی‌توان با اطمینان بقیهٔ توضیحات را به وی منسوب کرد. به‌هرروی مسلم است که تفسیر ابوالجارود، یا آنچه که ابن‌عقده از آن فراهم آورده بوده، در تفسیر قمی ترکیب و درهم شده است. احتمال اینکه تفسیر ابوالجارودی که در تفسیر قمی بازتاب یافته است، از حاصل کار و نقل ابن‌عقده برگرفته شده باشد بسیار قوی است؛ زیرا در سه سند به‌روشنی گفته شده است: «حدثنا احمد بن محمد همدانی». این نشان می‌دهد فردی که تفسیر ابوالجارود را در تفسیر قمی داخل کرده از شاگردان ابن‌عقده بوده است. ماهر جرار بر آن است که وی ابوالفضل عباس بن محمد است که پس از رواج تفسیر ابوالجارود در آغاز سدهٔ چهارم توسط ابن‌عقده متوجه آن شده و این نقلیات را بر تفسیر استادش علی بن ابراهیم قمی افزوده است.۱

دیگر منابع روایی امامی، روایاتی تفسیری از ابوالجارود گزارش کرده‌اند که در تفسیر قمی نیست. بنابراین به احتمال فراوان شاگرد قمی دست به گزینش زده و برخی روایات ابوالجارود را ذکر کرده است. برای نمونه در تفسیر آیهٔ زکات در رکوع سه خبر مختلف از ابوالجارود نقل کرده‌اند که در یکی علی بن ابراهیم راوی است۲ و در خبری هم ابن‌عقده با سند همیشگی از ابوالجارود نقل می‌کند؛۳ اما هیچ یک از اینها در تفسیر قمی نیامده است. از این سه خبر هم می‌توان نتیجه گرفت که ابن‌عقده دست به گزینش اخبار می‌زده، و هم می‌توان چنین برداشت کرد که شاگرد قمی در کار انتخاب اخبار بوده است.

اگر ابن‌عقده را عامل ترویج و گسترش، و گاه بازسازی روایات و اسناد تفسیر ابوالجارود بدانیم، باید گفت عامل کمرنگ‌تر بودن مفاهیم شیعی هم، که در دیگر روایات ابوالجارود وجود دارد و در روایات تفسیری وی دست‌کم چنان‌که در تفسیر

1.. ماهر جرار ، همان، صص۲۳-۲۵.

2.. ر.ک: كلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹.

3.. صدوق، الامالی، ص۱۸۶.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 52074
صفحه از 575
پرینت  ارسال به