کتابشان، از این اقوال یاد می‌کنند. بااین‌حال اقوالی در تفسیر تبیان هست که در تفسیر قمی یافت نمی‌شود.^۱ طبرسی در مجمع البیان کاملاً منطبق با طوسی عمل کرده و ذیل همان آیات از اقوال ابوالجارود از ابوجعفر علیه السلام یاد می‌کند.

دو. تفسیر قمی

قمی (۳۰۷ق) نیز گزارش‌های تفسیری ابوالجارود از امام باقر علیه السلام را مانند طوسی بدون سند ذکر می‌کند؛ اما شمار این گزارش‌ها در تفسیر قمی به ۲۱۴ مورد می‌رسد.^۲ البته او چهار روایت را هم با دو سند کامل می‌آورد؛ سند اول مطابق طریق نجاشی و طوسی به کتاب تفسیر ابوالجارود، یعنی ابن‌عقده از جعفر محمدی از کثیر بن عیاش از ابوالجارود، است که در سه خبر دیده می‌شود.^۳ سند کثیر بن عیاش که در ابتدای تفسیر قمی می‌آید خالی از دقت و ضبط است؛ زیرا زیاد بن منذر و ابوالجارود را دو راوی جدا فرض گرفته و زیاد بن منذر را راوی ابوالجارود معرفی کرده است. دقیقاً این اشتباه را ابن‌شاهین در تفسیرش مرتکب شده و دارقطنی در نقد کتاب ابن‌شاهین این اشتباه را نشانه‌ای بر ضابط نبودن بودن وی گرفته است.^۴ سند دوم با واسطهٔ صفوان بن یحیی از ابوالجارود است^۵ که به امام باقر علیه السلام نمی‌رسد. احتمالاً در سند دوم نام راوی مشابه دیگر، جارود بن منذر، به ابوالجارود تحریف شده است؛ زیرا طوسی طریقی به کتاب جارود بن منذر می‌دهد که با نقل صفوان بن یحیی آغاز می‌شود^۶ و هیچ منبع دیگری هم به روایت داشتن صفوان از ابوالجارود اشاره نکرده است.

همهٔ روایاتی که از ابوالجارود نقل می‌شوند با عبارت «عن ابی‌الجارود عن

داشته است؛ زیرا در سیزده مورد به آراء تفسیری امام باقر علیه السلام با روایت ابوالجارود اشاره کرده است.^۱ این نقلیات نکات جالب توجهی دارند؛ طوسی در هیچ از آنها یک روایت را کامل نقل نمی‌کند و حتی سندی ارائه نمی‌دهد؛ بلکه پس از نقل آراء مفسران دیگر اعم از ابن‌عباس، قتاده یا مفسران تابعی و صحابی دیگر، تنها با تعبیر کوتاه «فی روایهٔ أبی‌الجارود عن أبی جعفر مثله» به صورت گذرا به آن اشاره می‌کند. این نوع بیان طوسی نشان می‌دهد او به روایات تفسیری ابوالجارود از امام باقر علیه السلام آگاه بوده است؛ بااین‌حال از آنها تنها به عنوان شاهد اقوال تفسیری دیگر استفاده کرده و بهای چندانی که شایستهٔ روایات معتبر است، برای آنها قائل نشده است؛ شاید دلیل این امر بی‌اعتمادی او به ابوالجارود یا منبعی باشد که روایات تفسیری ابوالجارود در آنها آمده بوده است. از آن گذشته اقوالی که طوسی نقل می‌کند شامل هیچ یک از روایات نسبتاً غالیانه نیست که بسیاری از آیات را به ولایت علی علیه السلام یا نازل‌شده در مقام علی علیه السلام و اهل‌بیت تفسیر می‌کنند؛ درحالی‌که فرات کوفی، عیاشی، قمی و حتی طبری به مواردی از این روایات اشاره دارند.

به نظر من احتمال دوم، یعنی غیرموثق بودن منبع از نظر طوسی، به درستی نزدیک‌تر است؛ زیرا طوسی نقل اقوال ابوالجارود را از آیات پایانی سورهٔ بقره (جلد دوم تبیان) آغاز می‌کند و تا آیهٔ ۷ مائده (جلد سوم) ادامه می‌دهد و پس از آن تا پایان تفسیر تبیان (جلد دهم) دیگر هیچ سخنی از ابوالجارود نقل نمی‌کند. احتمالاً طوسی به منبعی دسترسی داشته که تنها پاره‌ای از تفسیر ابوالجارود را نقل کرده بوده یا خودِ منبع تفسیری، ناقص و ناتمام به دست طوسی رسیده بوده است. نمی‌توان گفت این منبع همان تفاسیر عیاشی یا قمی یا فرات کوفی بوده است؛ زیرا مقایسه میان اقوال نقل‌شده از ابوالجارود در این تفاسیر و تبیان این احتمال را رد می‌کند. البته بین نوع اقوال طوسی و قمی شباهت‌هایی وجود دارد؛ زیرا هر دو بدون سند و با تعبیر «وفی روایة أبی‌الجارود عن أبی جعفر» و به صورت مقطعی، یعنی در بخش خاصی از