467
زیدیه و حدیث امامیه

الحسن بن صالح، راوی هذا الحدیث، زیدی بتری متروک الحدیث فیما یختص به».۱ وانهادن احادیث حسن بن صالح به سبب اعتقادش نشانهٔ توجه طوسی به مذهب راوی برای سنجش روایت اوست؛ هرچند او این قید را نیز افزوده است: «در احادیثی که ویژهٔ این راوی است».

طوسی بارها از این قاعده بهره برده و روایات راویان زیدی را که شاذ و مخالف روایات مشهور و موافق مذهب عامه‌اند، تقیه‌ای دانسته و ترک کرده است.۲ بدین ترتیب وی شذوذ متن و زیدی یا عامی بودن راوی را عامل طرد و طرح روایت دانسته و صدور آن را حمل بر تقیه کرده است.

به نظر می‌رسد طوسی راویان زیدی را به اهل سنت و مذهب فقهی آنها نزدیک‌تر می‌دیده است تا فقه شیعهٔ امامیه. نزدیکی فقه زیدیه با فقه اهل سنت از ویژگی‌های فقه بتریه است؛ بااین‌حال دور از انتظار نیست که راویان بتری روایات بیشتری در منابع روایی و فقهی امامیه داشته باشند تا راویان جارودی؛ زیرا بتریان بیش از جارودیان اهل حدیث و فقه بودند و با اهل سنت باورهای اشتراکی فراوانی داشتند؛ تاجایی‌که بر اساس تحلیل مادلونگ از سدهٔ سوم به‌بعد به اهل سنت پیوستند و از مذهب آنها مستقلاً اثری نماند.۳ حاصل اینکه حسن بن صالح بن حی، غیاث بن ابراهیم و مسعدة بن صدقه از محدثان بتری‌اند که گاه روایاتشان، که به‌وفور در منابع امامی رخنه کرده، از باورهای فقهای اهل سنت نشان دارد و ازاین‌رو محدثان امامی آنها را تقیه‌ای خوانده‌اند.

مرز تقیه و جعل

هرچند عالمان امامیه چنین روایاتی را حمل بر تقیه کرده‌اند، در اصل صدور برخی از این روایات باید تأمل و تردید کرد؛ زیرا با واقعیت‌های مسلم ناسازگارند. برای مثال

1.. ر.ک: همان، ج۱، ص۴۰۸.

2.. ر.ک: همو، الاستبصار، ج۱، صص۳۳، ۶۵؛ همو، تهذیب الأحكام، ج۷، ص۳۱۷.

3.. ویلفرد مادلونگ، «الزیدیه»، طلوع، ش۱۵، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۸.


زیدیه و حدیث امامیه
466

شمار یاران امام صادق علیه السلام ذکر کرده است.۱ محمد بن عکاشه (پیش از ۲۰۰ق) را قَدَری و از کذابان سرشناس برشمرده‌اند؛۲ ابن‌عدی او را سندساز وصف کرده و شمار زیادی از روایات وی را آورده و همه را منکر و موضوع دانسته است.۳ فضل بن یوسف بن یعقوب جعفی نیز مجهول است و ابن‌عقده در اخباری دیگر، که معمولاً اهل سنت گزارش می‌کنند،۴ از او نقل کرده ‌است. بررسی این راویان نشان می‌دهد جز ابن‌عقده دیگران مجهول یا از اهل سنت‌اند و تنها زیدی آنها همین ابن‌عقده است.

از این اشارهٔ طوسی و نیز نمونه‌های دیگر،۵ برمی‌آید که وی به طور ضمنی و کلی با مذهب و باور راویان آشنا بوده و هرچند در کتاب‌های رجالی‌اش به آنها اشاره نکرده (یا اشاره کرده ولی توضیحی نداده) شناختی نسبی از آنان داشته است. احتمال دیگر آن است که طوسی به سبب حضور ابن‌عقده در این سند، دیگر راویان را نیز زیدی دانسته است، یا آنکه سلسله روایات و اسناد خاص ابن‌عقده در منابع روایی امامی را می‌شناخته و چون این سند از جمله اسناد متفاوت و منفرد بوده، طوسی به غیرامامی بودن طریق آن آگاه شده است.

به‌هرروی سخن طوسی دربارهٔ این روایت نشان می‌دهد وی و شاید دیگر رجال‌شناسان و محدثان امامی، روایات راویان زیدی را هم‌تراز روایات راویان عامی و اهل سنت در نظر می‌گرفتند و اعتبار چندانی برای آنها قائل نبودند. سخن و داوری طوسی دربارهٔ یک روایت دیگر این نکته را روشن‌تر می‌کند.

او پس از گزارش روایت حسن بن صالح بن حی دربارهٔ مقدار آب کر می‌افزاید: «ذلک قد ورد مورد التقیة... فیجوز أن یکون الخبر ورد موافقا لهم والذی یبین ذلک أن

1.. طوسی، الرجال، ص۱۷۵.

2.. ابن‌ابی‌حاتم رازی، الجرح والتعدیل، ج۸، ص۵۲.

3.. ابن‌عدی، الكامل فى ضعفاء الرجال، ج۶، ص۱۶۹.

4.. برای نمونه ر.ک: أبوعمرو دانی، السنن الواردة فی الفتن، ج۲، ص۵۰۵؛ ابن‌عساكر، تاریخ مدینة دمشق، ج۷۰، ص۱۱۳.

5.. برای نمونه ر.ک: طوسی، تهذیب الأحكام، ج۶، ص۱۶۸.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49353
صفحه از 575
پرینت  ارسال به