برخی روایات هم قائم تنها ‌همنام پیامبر صلی الله علیه و اله ذکر شده است.^۱ این روایات را ابوالجارد، عامر بن کثیر سراج، صباح بن یحیی مزنی، عبیداللّٰه بن موسی و دیگرانی روایت کرده‌اند که همگی از زیدیه یا نزدیک به باور زیدیه بوده‌اند. عبیداللّٰه بن موسی عبسی (۲۱۳ق) از محدثان کوفه بوده که به تصریح اهل سنت شیعی بوده و احادیث منکری دربارهٔ تشیع نقل کرده که سبب تضعیفش از این جهت شده است.^۲ به نظر می‌رسد منظور راویان زیدی از این تعبیر اشاره به «محمد بن عبداللّٰه»، نفس زکیه، است که منابع امامی آن را با امام دوازدهم انطباق داده‌اند. نوبختی تصریح می‌کند که قائلان به امامت نفس زکیه به این حدیث پیامبر صلی الله علیه و اله استناد می‌کردند: «القائم المهدی اسمه اسمی واسم أبیه اسم أبی».^۳

اندیشهٔ انتظار قائم در واقفیه

اشاره به این نکته ضروری است که باور به مهدی غائب و قیام آخرین، از اعتقادات خاص امامیه نیست. گرچه کیسانیه نخستین فرقهٔ شیعی بود که این باور را رایج کرد، دیگر فرق شیعی نیز این اندیشه را داشتند و گاه از آن به‌سختی پاسبانی می‌کردند. واقفیان از این قبیل شیعیان‌اند که بزرگانشان دربارهٔ این موضوع کتاب‌های فراوان و قابل توجهی نوشته‌اند.

جز حسن بطائنی که کتاب‌های الغیبه، القائم و نیز الرجعه را نگاشته،^۴ طاطری از اساتید و بزرگان واقفی پس از بطائنی و حسن بن سماعه (۲۶۳ق) هر یک کتابی با نام «الغیبه» نگاشته بودند^۵ تا حافظ و پاسدار این اندیشه باشند؛ گرچه آنان انحرافاتی هم در نظریهٔ غیبت ایجاد کردند. افزون بر آن، عبداللّٰه بن جبلة بن حیان واقفی (۲۱۹ق) نیز به‌صراحت در عنوان کتابش بیان کرده که اندیشهٔ انتظار برای قائم ویژگی‌هایی

عبدالرحمن که به باور رجعت اعتقاد داشت، هرگاه به فرزندان کوچک حسن بن حسن می‌نگریست می‌گفت: «بأبی أنتم هؤلاء الأنبیاء الصغار».^۱ از این نقل برمی‌آید که کثیر فقط به رجعت محمد بن حنفیه اعتقاد نداشته است؛ بلکه منتظر بازگشت پیامبر هم بوده است. به‌هرروی مهدی خواندن نفس زکیه از دوران کودکی توسط پدرش و ادعاهایی که بنوحسن دربارهٔ حکومت و قیام داشتند و به‌نوعی اندیشهٔ انتظار را دامن زده بودند،^۲ سبب درهم شدن اعتقادات کیسانیه و زیدیه پس از کشته شدن نفس زکیه شد. ابن‌حزم تصریح می‌کند گروهی از زیدیه پس از قتل نفس زکیه به باور مهدویت و رجعت گراییدند: «فقتل محمد بن عبداللّٰه بن الحسن رحمه اللّٰه فقالت هذه الطائفة ان محمد المذکور حی لم یقتل ولا مات ولا یموت حتى یملأ الأرض عدلا کما ملئت جورا».^۳

اعتقاد به مهدویت نفس زکیه در روایات دست اول اهل سنت هم رسوخ کرده بود؛ در سنن ابوداوود از امام علی علیه السلام نقل شده است: «از صلب پسرم حسن مردی خروج می‌کند که همنام پیامبرتان است و در اخلاق نیز شبیه اوست.... او زمین را پر از عدل خواهد کرد».^۴ ابن‌طاووس نیز دو روایت مشابه از راویان زیدی می‌آورد که در آنها به‌صراحت قیام مهدی موعود پس از کشته شدن نفس زکیه انتظار می‌رود و از قول اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله نقل می‌شود: «أن المهدی لایخرج حتى تقتل النفس الزکیة، فإذا قتلت النفس الزکیة غضب علیهم من فی السماء ومن فی الأرض، فیأتی الناس المهدی...».^۵

در شمار زیادی از این اخبار که در منابع امامیه بازگو شده‌اند، از قول پیامبر صلی الله علیه و اله گفته می‌شود که اسم و کنیهٔ قائم همانند من (محمد و ابوالقاسم) خواهد بود؛^۶ البته در