403
زیدیه و حدیث امامیه

محمد بن سلیمان تکرار می‌کند.۱

طوسی روایات بیشتری از این دست دارد؛۲ او اخباری را از عباد بن صهیب به نقل شیبانی گزارش می‌کند۳ که محمد بن سلیمان کوفی با استناد به محمد بن عمر مازنی گزارش کرده است.۴ وی همچنین از ابوخالد واسطی از زید بن علی روایتی دربارهٔ نزدیکی امام علی علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و اله می‌آورد که محمد بن سلیمان همان را نقل کرده است.۵

۴. تصرف در اسامی

شاید یکی از دلایل مجهول بودن بسیاری از راویان اسناد امالی‌ها تصحیف و تحریف اسامی آنهاست که سبب ناشناخته ماندن آنان شده است. برای نمونه مقایسهٔ اسناد عمرو بن خالد در کتاب‌های صدوق نشان می‌دهد در مواردی که منابع اخذ حدیث صدوق از کتاب عمرو بن خالد به طریق مشهور و متداولش نبوده، احادیث از منابع و افراد ناشناخته و غیرمعتبر اخذ شده‌اند؛ چنان‌که یا اسناد و اسامی آشفته و تحریف شده‌اند، و یا به طور کامل (یعنی تا راوی قبل از صدوق) از ناقلان و مجالس زیدیه و گاه اهل سنت برخاسته و به تألیفات صدوق رسوخ کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به نقل «محمد بن ذکوان» از عمرو بن خالد اشاره کرد که در نام راوی عمرو، محمد بن ذکوان، تصحیف رخ داده است. نام درست او «حسن بن ذَکوان» است که رجال‌شناسان اهل سنت به روایت وی از عمرو بن خالد از زید بن علی اشاره کرده‌اند. گفته‌اند حسن بن ذکوان که به مطرود بودن عمرو و روایاتش آگاه بوده است، معمولاً در اسنادش به روایات وی تدلیس می‌کرده و نام عمرو را می‌انداخته است.۶ البته به

1.. صدوق، الامالی، ص۷۲۹؛ محمد بن سلیمان كوفی، همان، ج۱، ص۱۲۷.

2.. برای نمونه های بیشتر ر.ک: طوسی، الامالی، صص۲۲۷، ۳۳۵؛ محمد بن سلیمان كوفی، همان، ج۱، ص۴۰۴ و ج۲، ص۴۸۲.

3.. طوسی، همان، صص۵۰۴، ۶۱۱.

4.. ر.ک: محمد بن سلیمان كوفی، همان، ج۱، صص۳۵۹، ۴۶۰.

5.. به طور مثال ر.ک: طوسی، الامالی، ص۱۳۷؛ محمد بن سلیمان كوفی، همان، ج۱، ص۳۹۳ و طوسی، تهذیب الأحكام، ج۶، ص۱۲۱؛ ابوطالب هارونی، تیسیر المطالب، ص۳۹۷.

6.. ابن‌عدی و دیگران چندین مورد از این احادیث وی را گزارش كرده‌اند؛ ر.ک: الكامل فى ضعفاء الرجال، ج۵، ص۱۲۵.


زیدیه و حدیث امامیه
402

سنت به این کتاب‌ها نفوذ کرده یا از منابع و محافل زیدی به منابع امامی راه یافته است. برای نمونه یکی از روایات برجسته و خاص عمرو بن خالد که در آن تسلسل عبارت «وهو آخذ بشعره» دیده می‌شود تا امام علی علیه السلام می‌رسد. این روایت را منابع اهل سنت و زیدی و هر دو امالی صدوق و طوسی گزارش کرده‌اند.۱

در مواردی هم راویان زیدی در منابع امامی کم‌روایت‌اند و یا روایاتشان منحصر در امالی‌هاست. از منصور بن معتمر، که طوسی او را بتری معرفی کرده است،۲ تنها مفید یک روایت در امالی نقل می‌کند.۳ مقاتل بن سلیمان نیز، که از بتریه‌اش دانسته‌اند،۴ تنها در امالی‌های صدوق، مفید و طوسی روایت دارد.۵ افزون بر اینها، مخول بن ابراهیم نهدی نیز از متشیعان اهل کوفه معرفی شده۶ که رجالیان امامی وی را نمی‌شناسند؛ اما از زیدیه بسیار نقل می‌کند و احتمالاً از زیدیان کوفی یا شیعیان نزدیک به زیدیه در کوفه بوده است.۷ بااین‌حال هر سه امالی حدیثی امامیه از روایات مخول به‌شدت استقبال کرده‌اند.۸

به جز نقل روایات راویان یا مشایخ زیدی، در امالی‌ها روایاتِ کاملاً برگرفته و برخاسته از منابع روایی زیدی نیز دیده می‌شود. مناقب الامام الامیرالمؤمنین نوشتهٔ محمد بن سلیمان کوفی (ح ۳۰۰ق) از جمله این منابع است که صدوق و گاه طوسی از آن به دفعات بهره برده‌اند و احادیث یکسانی بین هر دو کتاب دیده می‌شود. برای نمونه صدوق روایت قیس بن ربیع دربارهٔ اهل‌بیت علیهم السلام را با دو راوی مشترک نسبت به

1.. صدوق، الامالی، ص۴۰۹؛ طوسی، الامالی، ص۴۵۱؛ حاكم حسكانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۴۷؛ حاكم جشمی، تنبیه الغافلین، ص۱۴۰؛ ابن‌عساكر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۴، ص۳۰۸.

2.. طوسی، الرجال، ص۱۴۶.

3.. مفید، الامالی، ص۱۴۴.

4.. طوسی، همان.

5.. صدوق، همان، صص۱۰۰، ۳۴۷، ۴۸۶، ۶۰۱.

6.. ابن‌عدی، الكامل فى ضعفاء الرجال، ج۶، ص۴۳۹.

7.. وی از نفس زكیه روایت گفته و زیدیه نیز از او نقل كرده‌اند؛ ر.ک: محمد بن سلیمان كوفی، مناقب امیرالمؤمنین، ج۱، صص۱۳۲، ۲۲۴، ۴۱۶ و ج۲، ص۱۰۸.

8.. صدوق، الامالی، صص۶۳، ۵۵۹؛ مفید، الامالی، صص۴۸، ۹۲، ۳۴۰، ۱۱۶؛ طوسی، الامالی، صص۵۳، ۱۸۱، ۲۴۵، ۲۸۹، ۳۱۲، ۴۸۲.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49721
صفحه از 575
پرینت  ارسال به